Genel Kamu Hukuku I dersi ile tarihsel süreçte geçirdiği değişim izlenerek Devletin ne zaman, nerede, nasıl ve niçin ortaya çıktığı; devlet gücünün niteliği, kaynağı, meşruiyeti ve sınırları; siyasal iktidar kavramı, siyasal düşüncenin ortaya çıkışı, siyasal düşüncenin tarihsel süreç içerisindeki evrimi ve günümüze yansımaları eleştirel bir yaklaşımla değerlendirilerek ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

Genel Kamu Hukukunun Hukuk Öğretimindeki Yeri ve Gerekliliği [Prof. Dr. Oktay UYGUN, “Türkiye’de Genel Kamu Hukuku Öğretiminin Geleceği” Çalıştayı, 13.04.2018, Yayına hazırlayanlar: Rona AYBAY, Aydın ATILGAN, Görkem GÖKTUNA, (chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://hukuk.neu.edu.tr/wp-content/uploads/sites/74/2020/06/29/turkiyede-genel-kamu-hukuku-ogretiminin-gelecegi-calistayi-29.06.2020.pdf)]

“… Genel Kamu Hukuku, konusu ve yöntemi açısından acaba diğer hukuk disiplinlerinden ya da hukuk-ötesi disiplinlerden yeterince farklılaşıyor mu? Hak ediyor mu bağımsız bir disiplin olmayı ve hukuk eğitiminde önemi, yeri nedir bunun? Bunun hala tartışılıyor olması genç meslektaşlarımıza garip gelebilir. Ne de olsa, “internet hukuku”, “bilişim hukuku” gibi 10-15 yıllık mazisi olan bir dersten söz etmiyoruz. Genel Kamu Hukuku Almanya’da 18. yüzyılın sonlarında okutulmaya başlanmış. 19. yüzyılda Fransa’ya, İtalya’ya, İspanya’ya geçmiş. Türkiye’de 20. yüzyılın ilk yarısında, modern üniversite eğitimi başladığında, bu ders hukuk fakültesi müfredatına girmiş.

Bu dersin niteliği, işlevi ve önemi bakımından ilk sorgulamamız gereken husus, hangi ihtiyacın ürünü olarak ortaya çıktığıdır. Bilişim Hukuku’nun veya İnternet Hukuku’nun niye ortaya çıktığını görmekte zorlanmayız: Bilgi ve iletişim teknolojisinin yarattığı olağanüstü karmaşıklıktaki hukuki sorunların varlığı durumu açıklığa kavuşturuyor. Genel Kamu Hukuku’nun hukuk eğitiminde gerekli görülmesi, daha çok modern devletin ortaya çıkmasıyla bağlantılıdır. Avrupa’da feodalizmden kapitalizme geçiş süreci, siyasal iktidarın niteliğinde büyük bir farklılaşmaya yol açmıştır. Artık, iktidarın otoritesi “mutlak”, “sürekli” ve “bölünmez” sıfatlarını barındıran egemenlik kavramı ile tanımlanmaya başlanmıştır. Modern devletin egemen iktidarı kamu gücünü kullanarak bir yurttaşını askere alabilir, ona ağır bir vergi yükleyebilir, evini kamulaştırabilir, hapse gönderebilir, çocuklarını zorunlu eğitime tabi tutabilir, aşı olmaya zorlayabilir veya onu idam edebilir. Kamu gücünün bütün bu kullanım biçimleri toplumun çoğunluğu tarafından meşru görülür. Peki, kamu gücünün bu kullanım biçimlerini meşrulaştıran nedir? Bu gücün kapsamı ve sınırları nedir? Modern Çağ’da devlet iktidarının işlevleri ve boyutları öylesine genişlemiş durumda ki, hepsini bir bütün olarak kavramak çok zor. Kuşkusuz, bu soruların kısmi cevaplarını Anayasa Hukuku, İdare Hukuku, Ceza Hukuku ve Uluslararası Hukuk gibi kamu hukuku disiplinlerinde bulabiliriz. Bu disiplinlerin her birinde devlet iktidarının bir özelliği, örneğin ceza hukuku dersinde devletin ceza verme fonksiyonu incelenir. Ancak devlet iktidarının, kamu gücünün gerçek doğasını bir öğrencinin iyi düzeyde kavrayabilmesi, konuya daha geniş bir pencereden ve tarihsel perspektiften bakmasıyla mümkün. Modern Çağ’da devlet iktidarının niteliğini bir bütün olarak kavrayabilmek için, devleti hem kavram, kurum ve ilke olarak, hem de kökeni, gelişimi ve meşruluk kaynağı bakımından anlatma ihtiyacı doğuyor. Genel Kamu Hukuku veya Devlet Teorisi adıyla okutulan dersler bu ihtiyacı karşılıyor.

Genel Kamu Hukuku derslerinde, siyasal iktidarın Orta Çağ’ın bölünmüş, parçalanmış feodal iktidar yapılanmasından Modern Çağ’ın tüm yetkileri kendinde toplayan egemen iktidarına nasıl dönüştüğü “egemenlik teorisi” çerçevesinde anlatılır. Kuşkusuz, bu ders müfredata girmeden önce, Jean Bodin ve Thomas Hobbes gibi düşünürlerin egemenlik üzerine yazdıkları değişik derslerde ele alınırdı. Ama bu anlatılar kapsamlı bir devlet teorisi biçiminde değildi. Modern Çağ’da devlet iktidarının “egemen” karakterini ve bu karakterin süreç içinde geçirdiği değişimi görmeden, bir öğrencinin Anayasa Hukuku, İdare Hukuku, Ceza Hukuku ve Uluslararası Hukuk gibi kamu hukuku derslerini tam olarak anlaması beklenemez. Öncelikle öğretilmesi gereken, modern devlette iktidarın niteliğidir. Kamu gücünün kaynağı, kapsamı ve sınırları bilinmeden, devletin ceza verme, vergi toplama veya kural koyma gibi fonksiyonları temellendirilemez. Devletin bu gücünün nasıl kullanılacağını, sınırlarının ne olduğunu ve nasıl denetleneceğini gösteren temel kamu hukuku ilkelerinin de bilinmesi gereklidir. O nedenle, diğer bazı derslerde yalnızca bir anayasa maddesi olarak değinilen “kuvvetler ayrılığı”, “hukukun üstünlüğü”, “laiklik”, “sosyal devlet”, “egemenliğin bölünmezliği” gibi ilkelerin de anlamı, önemi ve tarihsel süreçte geçirdiği değişim öğrenciye anlatılmalıdır. Özetle, devlet iktidarının ve kamu gücünün kaynağını, niteliğini ve işlevini ortaya koymak, birey-devlet ilişkisini ve devletin fonksiyonlarını buna göre açıklamak ihtiyacı böyle bir disiplini yarattı. Genel Kamu Hukuku veya Devlet Teorisi gibi dersler sayesinde, öğrenci devlet iktidarını ve kamu gücünü bir bütün olarak kavrayabilmektedir.

Genel Kamu Hukuku dersi, uzun süre metafizik kavramlarla yüklü, oldukça soyut ve ülkeye göre çok farklılaşan bir içeriğe sahipti. Özellikle Almanya’da, kendi ülkesinin devlet geleneğini meşrulaştırma gayesi güden, ideolojik tarafı baskın bir ders olarak okutuldu. Zamanla, sosyal bilimlerin daha pozitivist karakter kazanmasıyla birlikte, siyaset bilimciler, siyaset sosyologları, siyasal antropologlar Genel Kamu Hukuku dersinin özünü oluşturan “egemenlik” gibi metafizik temel kavramları sorguladılar. Devlet iktidarını pozitivist yaklaşımla ele almaya başladılar. Yirminci yüzyılın ortalarına gelindiğinde, siyaset bilimciler “egemenlik” kavramının gerçekliği olmayan mistik ve metafizik bir kavram olduğu ve artık kullanılmaması gerektiği konusunda görüş birliğine vardılar. Bu yaklaşım bazı kamu hukukçularını da etkiledi. Ancak ortada şöyle bir sorun var: Egemenlik kavramı, hala anayasalarda kullanılıyor, uluslararası hukukun temel bir kavramı olmaya devam ediyor. Ne kadar soyut, metafizik olursa olsun, hukuki bir anlamı var bu kavramın. Bunu bir şekilde açıklığa kavuşturmamız lazım. Eğer hukuk sistemi devlet iktidarını hala egemenlik kavramıyla tanımlıyorsa, bir şekilde bunun hukuk öğretiminde yer alması gerekir. Bu görev de Genel Kamu Hukuku dersini veren öğretim elemanlarına düşüyor.

Modern Çağ’da devlet otoritesinin niteliğini belirten “egemenlik” kavramının yanı sıra, devlet otoritesinin meşruiyetinin, nerede ve nasıl ortaya çıktığının, çağlar boyunca nasıl bir değişim geçirdiğinin yalnızca hukuk değil, siyaset bilimi, felsefe ve sosyoloji gibi alanlarda eğitim alan öğrencilere de anlatılması gerekiyor. Hukuk eğitimi üzerine odaklandığımızda, şöyle bir soru sorulabilir: Genel Kamu Hukuku gibi ayrı bir derse gerek var mı? Çünkü, devletin belli fonksiyonlarını, belli işlevlerini değişik derslerde öğretiyoruz. Mesela devletin bir ceza verme fonksiyonu var; Ceza Hukuku, Ceza Usul Hukuku gibi disiplinlerle bunu veriyoruz. Devletin idari organizasyonunu İdare Hukuku derslerinde anlatıyoruz. Devletin uluslararası ilişkilerdeki durumunu Uluslararası Hukuk derslerinde ele alıyoruz. Anayasa Hukuku’na geldiğimizde biraz daha kapsamlı bakıyoruz devlete; devletin üç temel organını, aralarındaki ilişkileri inceliyor, “temel hak ve özgürlükler” başlığı altında devlet-birey ilişkisine değiniyoruz. Dolayısıyla, devletin hemen her görünümü ve fonksiyonu üzerinde bir parça duruyoruz... Bu söylenenler yanlış değil. Pek çok kamu hukuku dersinde devlet iktidarının belirli boyutlarıyla ele alındığına kuşku yok. Eksik olan, öğrencinin devleti bir bütün olarak kavrayabileceği bir ders. Devlet tam olarak nedir? Tarihte ilk kez nerede, ne zaman, niçin ve nasıl ortaya çıktı? Hep var mıydı? Devlet kurulmadan önce insanlar, toplumlar nasıl yönetiliyordu? Devletsiz toplumlarda iktidar ilişkileri nasıldı? İlk devletlerle, “şehir devleti”, “kent devleti” dediğimiz 5300 yıl öncesine kadar uzanan devletlerle bugünkü ulus devlet aynı şey değil. İktidarın niteliği süreç içinde büyük ölçüde farklılaşmış. Devlet iktidarı meşruiyetini nasıl sağlıyor? Devlete neden itaat ederiz? Devlet otoritesinin sınırı nedir? Bu sorulara cevap vermeden devletin herhangi bir işlevini veya fonksiyonunu gerçekten kavramak söz konusu olamaz. İşte, devleti bir bütün olarak kavramamızı sağlayacak disiplin Devlet Teorisi olarak ortaya çıkıyor. Genel Kamu Hukuku dersi, büyük ölçüde bir devlet teorisidir.

Genel Kamu Hukukun içeriği zamanla önemli ölçüde değişmiş. Eski ders kitaplarıyla yenileri karşılaştırıldığında bu açıkça görülüyor. Bu değişimin geçerli nedenleri var. Örneğin, devletin kökeni yani doğuşu, ortaya çıkışı konusu eski kitaplarda Aristoteles, Platon, Hobbes, Rousseau gibi değişik düşünürlerin bu konu hakkındaki görüşlerine dayanılarak anlatılırdı. Bu görüşler bilimsel yöntemlerle elde edilmiş bilgiler olmayıp varsayımlar ve tahminlere dayanırdı. Bir düşünür, devlet ailelerin büyümesi ve genişlemesinden doğmuş derken, diğeri devletin güçlü olanın güçsüze dayattığı düzen olduğunu söyler, bir diğeri devletin toplum sözleşmesiyle kurulduğunu ileri sürerdi. Devletin doğuşu, kökeni yirminci yüzyılın ikinci yarısına kadar bir spekülasyon konusuydu. Günümüzde, bu alan artık bir bilim dalı; siyasal antropoloji. Siyasal antropologlar, yeryüzünde kurulan ilk devletlerin coğrafyasını inceleyerek devletin kökeni konusunu bilimsel yöntemlerle büyük ölçüde aydınlattılar. Artık 5300 yıl önce Mezopotamya’da, 5100 yıl önce Mısırda, 5000 yıl önce Hindistan’da ve Çin’de, 2000 yıl önce Güney Amerika’da ve 1700 yıl önce Orta Amerika’da ilk devletlerin neden ve nasıl kurulduğunu biliyoruz. Etraflarında başka hiçbir devlet yokken, bir ilkel toplumun, eşitlikçi yapısından uzaklaşarak “yöneten-yönetilen” ayrımına dayanan eşitsizliği, sosyal sınıfları ve devlet örgütünü nasıl oluşturduğunu kanıtlarıyla birlikte öğrencilere anlatabilecek durumdayız. Siyasal antropolojinin bu bulguları, artık Genel Kamu Hukuku dersinin içeriğine dahil edilmeli. Bundan böyle, devletin kökeni konusunu Aristoteles’in ve birkaç düşünürün bu konudaki tahminleriyle geçiştiremeyiz.

Genel Kamu Hukuku dersinin konusu hakkındaki yeni bilimsel çalışmaları dersin içeriğine yansıtmanın dışında, bu dersin içeriğini etkileyen bir özellik de devlet iktidarının, kamu gücünün zamanla önemli ölçüde nitelik değiştirmesidir. Bugünkü Fransa’da, devlet iktidarının yurttaşlar üzerindeki gücü artık XIV. Louis devrindeki kadar mutlak değildir. Günümüzde yurttaşlar kendi devletlerini uluslararası bir mahkemede (örneğin AİHM’de) dava edebilmektedirler. Adına küreselleşme dediğimiz süreç, devletin egemenliğini önemli ölçüde değiştiriyor. Federal yapılı devletlerin tarih sahnesine çıkması, üniter devletler için oluşturulmuş egemenlik teorisinde önemli bir dönüşüme neden oluyor. Daha pek çok etken, bu dersin konusu üzerinde muazzam değişiklere yol açıyor. Devlet iktidarının niteliğinde görülen tüm bu gelişmelerin dersin içeriğine yansıtılması gerekir.

Genel Kamu Hukuku dersinin iddiası büyük; devleti bir bütün olarak kavrayabilmeyi ve öğrencilere kavratabilmeyi hedefliyor. Bu zor bir iş. Niye zor? Devletin fonksiyonlarını somutlaştırmak kolaydır, kurumlarını somutlaştırmak kolaydır, kurumların yetkilerini ve karşılıklı ilişkilerini de anlatmak nispeten kolaydır. Bir anayasa hukukçusu, devletin yasama fonksiyonunu somutlaştırarak anlatmakta büyük bir zorlukla karşılaşmaz. Sonuçta, bu fonksiyonun temel ilkeleri anayasada, ayrıntıları da ikincil mevzuatta belirlenmiştir. Bu mevzuatı yargısal içtihatlarla birleştirdiğinizde, ortaya oldukça tatmin edici bir açıklama çıkar. Ancak devlet iktidarının bir bütün olarak özelliklerini hiçbir mevzuatta veya mahkeme içtihadında bulamazsınız. Bir anayasa hukukçusu, idare hukukçusu veya ceza hukukçusu anlattığı devlet organının adresini veya telefon numarasını bile öğrencilere verebilir. Bunu, anlattığı konuyu ne ölçüde somutlaştırabileceğini göstermek için söylüyorum. Ama bir genel kamu hukukçusu devletin adresini veya telefon numarasını veremez. “Devlet” yasama, yürütme ve yargı gibi çeşitli temel organlar ile bu organların yetkilerini düzenleyen temel ilkeleri zihnimizde birleştirdiğimizde oluşan bir soyutlama. Yine bir anayasa hukukçusu yasama organının veya Anayasa Mahkemesi’nin yetkilerinin yazılı olduğu mevzuatın fotokopisini öğrencilerine dağıtabilir. Ama bir genel kamu hukukçusu, egemenliğin neden sürekli ve bölünmez olduğunu gösteren bir mevzuata sahip değildir.

Genel Kamu Hukuku dersinin devleti bir bütün olarak ele alma çabasına şöyle bir eleştiri yöneltilebilir: Tamam, devleti bir bütün olarak kavramak önemli ama bu bir hukuk işi mi? Yani, bir hukuk disiplini altında mı bunu yapmalıyız? Bu işle başka disiplinlerin uğraşması daha uygun değil mi? Madem ki devleti tarihsel, sosyolojik, felsefi, ekonomik, antropolojik... boyutlarıyla ancak bir bütün olarak kavrayabiliyoruz, bırakalım bu bütüncül kavrayışı o disiplinler gerçekleştirsin. İlk bakışta haklılık payı var gibi görünse de bu görüşe katılamıyorum. Neden? Bir kere, diğer disiplinler bunu yapmıyor. Genel Kamu Hukukuna en yakın disiplinler olan siyaset bilimi, siyaset felsefesi, siyasal sosyoloji, siyasal antropoloji veya anayasa hukuku gibi bilim dallarının devlet hakkındaki açıklamalarını takip ediyorum. Her biri konuyu kendi penceresinden ele alıyor. Birilerinin bu bakış açılarını, bu farklı boyutları birleştirmesi gerekir. Peki, neden bu iş kamu hukukçularına düşüyor? Bu noktada büyük ölçüde Alman ve bir ölçüde de Fransız geleneğinin etkisinde kaldığımızı belirtmek gerekir. Bazı Alman düşünürlere, örneğin Hans Kelsen’e göre hukuk ve devlet aynı sistemdir, iki farklı şey değildir. Devlet eşittir hukuk. Bu yaklaşım, devlet mi hukukun üstünde, hukuk mu devletin üstünde tartışmasına bir cevaptır. Eğer hukuk devletin üstündeyse, bir tür hukukun üstünlüğü, hukuk devleti ilkesi ortaya çıkaracağız. Ama devlet iktidarı egemense, üstünse, o zaman devletin hukuku da belirleyebilmesi lazım; egemenlik bunu gerektirir. Kelsen’e göre, konuya yaklaşımımız yanlış. Devlet ve hukuk karşı karşıya konulabilecek iki ayrı varlık değil. Tek bir sistemin iki farklı görünümüdür devlet ve hukuk. Kuşkusuz, devlet ile hukuk ilişkisini başka türlü açıklayan kamu hukukçuları da var. Burada vurgulamak istediğim devlet ile hukukun iç içeliği. Öyle anlaşılıyor ki, devleti bir bütün olarak kavrama potansiyeli en yüksek olanlar kamu hukukçularıdır. Tabii ki, kamu hukukçuları bu potansiyele ancak devleti farklı boyutlarıyla inceleyen disiplinlerin yardımıyla ulaşacaklardır.

Sevdiğim bir meslektaşım, bir doktora yeterlilik sınavında adaya sorulmak üzere soru hazırlamıştı. Soru, o güne kadar girdiği Genel Kamu Hukuku yeterlilik sınavlarında sorulan soruların 10-15 tanesinin listesiydi. Adaydan bu sorulara cevap vermesini istemedi, yalnızca soruların hangi bilim dalıyla ilişkili olduğunu belirtmesini istedi. Aday listedeki sorulara baktı ve “birinci soru siyaset bilimiyle, ikinci soru siyasi tarihle, üçüncü soru egemenlik teorisiyle, dördüncüsü anayasa hukukuyla, beşincisi hukuk felsefesiyle, altıncısı siyasal antropolojiyle, yedincisi sosyolojiyle...” diye devam etti. Meslektaşım “bu kadar yeter” diyerek adayın sözünü kesti. “Burada bir yanlışlık veya gariplik yok mu?” diye sordu. “Bir insan bütün bu alanlara ilişkin bilgiyi nasıl bilebilir? Genel Kamu Hukukçuları allame-i cihan mı?” dedi. Meslektaşım, bu disiplinin artık alt disiplinlere ayrılması gerektiğini ve uzmanlığın bu alt disiplinlerde gerçekleşmesi gerektiğini söyledi. Pek çok meslektaşımız bu eleştiride bir haklılık payı görür ve bu dersin “siyasi düşünceler tarihi”, “insan hakları hukuku”, “siyaset bilimi”, “kamu hukukuna giriş” gibi derslere bölünmesini yararlı bulur. Bu tür bölünmeyi savunmanın iki önemli sakıncası var. Birincisi, son derece ağır ve kapsamlı olan hukuk müfredatına bu kadar farklı dersi nasıl koyacağız. İkincisi, amacımız öğrenciye devleti ve kamu gücünün doğasını bir bütün olarak kavratmak olduğuna göre, on-on beş farklı ders ile bu bütünlüğü öğrenci nasıl yakalayacak? O nedenle, genel kamu hukukçularının işi zor olmakla birlikte önemli ve anlamlı.

Bu noktada, genel kamu hukukçularının allame-i cihan olmadıklarını da belirteyim. Kuşkusuz, bu dersin konusunun analitik olmaktan çok sentetik bir yöntemle incelenmesi yani tarih, antropoloji, siyaset bilimi, felsefe, sosyoloji gibi disiplinlerin iktidar, devlet, egemenlik, meşruiyet gibi kamu hukukunun temel kavramları hakkındaki tespitlerinden hareketle oluşturulması bir zorluk içeriyor. Ancak genel kamu hukukçusu devletin kökeni hakkındaki antropolojik araştırmayı bizzat kendisi yapmıyor, sosyolojinin veya siyaset biliminin saha çalışmalarını bizzat gerçekleştirmiyor, eski devletlere ilişkin tarihsel kayıtları bizzat incelemiyor. Bunları antropologlar, sosyologlar, siyaset bilimcileri ve tarihçiler yapıyor. Genel Kamu Hukuku disiplininde uzmanlaşanlar, bütün bu alanlardan gelen verilerin sentezi ile bize devlet iktidarının kökeni, niteliği ve tarihsel süreçte geçirdiği değişim hakkında bütüncül bir bakış açısı sunuyor. Zor fakat başarılması imkânsız bir uğraşı değil. Almanya’da birinci sınıfta anayasa hukuku dersi anlatan bir öğretim üyesi, genellikle ikinci sınıfta idare hukuku ve milletlerarası hukuk anlatır, üçüncü veya dördüncü sınıfta devlet teorisi ve insan hakları anlatır. Eserlerini daha çok bir ya da iki disiplin çerçevesinde verse de öğretim üyeleri kamu hukukunun neredeyse bütün dallarıyla yakından ilgilenir. İçlerinde, alanında otorite olmuş çok değerli insanlar olmakla birlikte, hiçbiri allame-i cihan değil. Söylemek istediğim, uzmanlaşmanın alana ilişkin genel bilgiyi dışlamaması gerektiğidir. Nasıl ki, ticaret hukukunun tüm alanlarını ve borçlar hukukunu iyi bilmeden “rekabet hukukçusu” olunamazsa, genel kamu hukukunu besleyen disiplinlerden yararlanmadan da genel kamu hukukçusu olunamaz.

Ülkemizin genel kamu hukukçuları, devleti bir bütün olarak inceleme ve öğrenciye kavratma çabasında ne ölçüde başarılı olabildiler? Bizden önceki kuşak, İkinci Dünya Savaşı öncesinde ve hemen sonrasında, bu alana ilişkin Fransızca ve Almanca literatürü özümsemeyi ve Türkçe ders kitaplarına önemli ölçüde yansıtmayı başardı. Bazı ders kitapları öğrencinin seviyesinin çok üzerinde, çok ayrıntılı ve zor okunan cinsten olsa da başarılan işin önemini göz ardı edemeyiz. Günümüz genel kamu hukukçularına düşen görev, kurucuların çabalarını daha ileriye götürmek, farklı disiplinlerin devlet üzerine araştırmalarının sonuçlarından yeni sentezlere ulaşmaktır. Genel Kamu Hukukunun ilk konusu, devletin ne zaman, nerede, nasıl ve niçin ortaya çıktığının incelenmesidir. Burada siyasal antropolojinin sağladığı verilerden hareket edilecektir. Ardından devlet gücünün niteliği üzerinde durulmalı; bu gücün kaynağı, meşruiyeti ve sınırları tarihsel süreçte geçirdiği değişimi yansıtacak biçimde ele alınmalıdır. Devletin bu şekilde bütünsel olarak kavranması, sosyoloji, antropoloji, siyaset bilimi, anayasa hukuku ve hukuk felsefesi gibi disiplinlerin devlet hakkında sağladığı verilerin değerlendirilmesi ve senteziyle mümkündür. Böyle bir incelemede “toplum”, “iktidar”, “siyasi iktidar”, “devlet”, “ulus”, “egemenlik” ve “meşruiyet” gibi bazı kavramlar sıklıkla kullanılacaktır. Bu kavramların bazıları diğer bilim dallarındaki yaygın anlamlarını korurken, diğerleri devlet teorisi bakımından bir ölçüde farklılaşır. O nedenle, Genel Kamu Hukuku disiplini, kendi kavramlarını ve diğer disiplinlerden ödünç aldığı kavramları açıklığa kavuşturmakla da yükümlüdür.

Devlet iktidarının niteliğini açıklarken, zaman içinde geçirdiği değişimi dikkate almak gerekir. Binlerce yıl öncesinin kent devletleri (site, polis) ile günümüzün ulus devletleri aynı nitelikte oluşumlar değil. Çağdaş devletler de dayandıkları ideolojiler nedeniyle önemli ölçüde farklılaşır. Bir devleti anlayabilmek için dayandığı veya etkilendiği ideolojiyi çok iyi kavramak lazım. Hitler döneminde Almanya’daki ırkçı devleti, Mussolini dönemindeki İtalya’yı, Stalin dönemindeki Sovyetler Birliği’ni veya günümüzdeki Amerika Birleşik Devletleri’ni anlamak için sırasıyla Nazizmi, Faşizmi, Marksizmi ve Liberalizmi bilmek lazım. Devletin niteliğini ve devlet-birey ilişkisini belirliyor bu ideolojiler. Hukuk eğitiminde “siyasal ideolojiler” dersi olsaydı, işimiz daha kolay olurdu kuşkusuz. Olmadığına göre, siyasal ideolojileri de Genel Kamu Hukukunun içeriğine dahil etmemiz gerekiyor. Bir başka nokta, günümüzde demokrasinin küresel ölçekte yaygınlık kazanması ve çok sayıda devletin bir yönetim biçimi ve değerler sistemi olarak demokrasiyi benimsemesi. Bu gelişme devlet iktidarının meşruiyeti bakımından köklü bir dönüşüme işaret ediyor. Bu durumda, devlet teorisinin kısmen demokrasi teorisine de değinmesi gerekir.”.

“Genel Kamu Hukuku dersinin hukuk eğitimindeki önemi nedir? Bu ders, hukuku uygulayacak mezunlarımıza ne katkı sağlar? Bir öğrencinin bu dersi almasının ne faydası vardır? Hukuk öğrencileri bu konuları merak eder ve ilk derslerde öğretim üyesine sormaya çalışır. Girdiğim bütün derslerde, öğrenciler sormadan, dersin öğrenciye ne katkısı olacağını anlatırım. Öğrencinin en çok merak ettiği konu, Genel Kamu Hukuku veya Hukuk Felsefesi gibi derslerde herhangi bir mevzuat öğretilmediğine göre, uygulamada bu derslerin ne işe yarayacağıdır. Bu iki derste, diğer hukuk derslerine oranla çok az sayıda mevzuat bilgisine ve mahkeme kararına yer verdiğimiz doğrudur. Buna rağmen, bu dersler bir öğrencinin nitelikli ve donanımlı bir hukukçu olarak yetişmesine büyük bir katkı sunar.

Öğrencinin devleti ve kamu gücünü bir bütün olarak kavramasını amaçlayan Genel Kamu Hukuku dersinin içeriği ve işleniş yönteminin, öğrenciye başka iki konuda da büyük katkı sağladığını düşünüyorum. Birincisi, öğrenciyi yalnızca hukuk kurallarını bilen değil, o kuralların geliştirilmesine katkı sağlayan biri olarak yetiştirmesidir. İyi bir hukukçu, sadece hukuk bilgisini uygulamaya aktaran, diğer bir deyişle, ilgili mevzuatı önündeki olaya uygulayan kişi değildir. İyi bir hukukçunun hukuku geliştiren bir tarafının da olması lazım. Mevzuatımız her zaman iyi değil, hatta çoğu zaman eksik, çelişkili veya güncel olayların gerisindedir. Bazen, güncel olaylara uygulanabilecek bir mevzuat bile yoktur. Böyle durumlarda, yeni hukuk kurallarını önerecek veya mevcut kuralları revize edecek hukukçulara ihtiyaç duyulur. İşte, bu ihtiyacı karşılayacak hukukçunun mevzuat bilgisinin ötesinde başka bir donanıma sahip olması gerekir. Yeni bir hukuk kuralı koymak veya ihtiyaca cevap vermeyeni revize etmek için, o kuralın düzenlediği sosyal ilişkileri tanımak ve o ilişkiler yumağında ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümünde adil olan ölçütleri bilmek gerekir. Bu bilgi bizi sosyoloji ve etik disiplininin alanına sokar. Başarılı bir mevzuat düzenlemesinde başka ülkelerin deneyimlerini bilmek de önemlidir; bu durumda da karşılaştırmalı hukukun verilerine başvurmak gerekir. Sosyal ilişkilerin hızla değiştiği çağımızda, bu ilişkilere uygulanacak kuralları belirlerken hem değişimin dinamiğini yakalamak hem de bu değişim içinde insan doğasının ve toplumsal ilişkilerin değişmeyen öğelerini fark etmek gerekir. Mevzuatı öğretmeyi hedefleyen bir hukuk eğitimi ile öğrencilerimizi bu noktada yetkinleştiremeyiz. Bunun için, öğrencilerimize hukukun ardındaki sosyal gerçekliği görmesini, konuya felsefi ve antropolojik bir bakışla yaklaşabilmesini öğretmeliyiz. Genel Kamu Hukuku dersleri, ele aldığı konuya farklı disiplinlerin sağladığı verilerin ışığından bakarken öğrencinin multidisipliner muhakeme yeteneğini de geliştirir, yalnızca hukuku bilen değil, aynı zamanda hukuku geliştiren öğrencilerin yetişmesine katkıda bulunur.

Genel Kamu Hukuku dersinin ikinci büyük katkısı, öğrenciyi araştırmaya, öğrenmeye ve farklı fikirleri kendi bakış açısıyla değerlendirmeye yöneltmesidir. Diğer derslerden farklı olarak, bu derste ele alınan konu hakkında mevzuatın düzenlediği tek bir gerçek öğretilmez. Aksine, o konuda tarihsel süreçte çeşitli düşünürlerin farklı görüşleri öğretilir, konunun uygulaması gerçekleşmişse, farklı ülkelerin deneyimleri, farklı mahkeme kararları karşılaştırmalı olarak gösterilir. Öğrenciden beklenen, her farklı görüşün gerekçesini değişik ölçütler bakımından tartabilmek ve sonunda kendi bakış açısını geliştirebilmektir. O nedenle, derslerde kullandığımız mahkeme kararları, bir hukuk kuralının açık ve kesin yorumunu ortaya koyan kararlardan çok, başka mahkemelerin kararlarıyla çelişen veya mahkeme üyeleri arasında görüş farklılığına yol açan karşı oy yazılı kararlardır. Bir dönem mahkeme kararlarında karşı oy yazısı olan görüşün, bir başka dönem mahkeme içtihadına dönüşebileceği örnekler gösteririz. Belirli bir sosyal ilişkiye uygulanması gereken adil bir kuralın veya genel bir kuralın adil yorumunun o ilişkinin gerçek doğasını ve günümüzdeki değişimlerini dikkate alarak çağın adalet anlayışına uygun bir yorumuyla bulunabileceğini göstermeye çalışırız. Dersin işleniş yöntemindeki bu farklılık, sınav türünde de farklılaşmaya yol açar. Bu dersin sınavlarında soruların bir kısmı açık uçludur; tek bir doğru cevabı yoktur. Öğrenciden beklenen, belirli bir konudaki farklı görüşleri değerlendirerek kendi bakış açısını tutarlı biçimde savunabilmesidir. Örneğin, özel hayatın gizliliği hakkı ile basın özgürlüğü veya ifade özgürlüğünün çatıştığı bir davada, adil çözümün hangi hakka üstünlük tanınarak veya bu hakların nasıl dengelenerek bulunacağı konusundaki farklı görüşleri değerlendirmesini ve kendi bakış açısını savunmasını isteriz. Böyle olunca, her öğrencinin görüşü, az ya da çok diğerinden farklılaşabilecektir. Birbirine tümüyle zıt cevaplar veren iki öğrencinin ikisi de tam puan alabilir, yeter ki, tutarlı ve mantıklı bir muhakeme yapabilsin, içeriği zengin bir kâğıt sunabilsin. Bu tür bir ders işleme ve sınav yöntemi keşke tüm derslerde kullanılsaydı. Genel Kamu Hukuku, Hukuk Felsefesi ve İnsan Hakları Hukuku gibi dersler bu yöntemin kullanılmasına daha elverişli gözüküyor.

Genel Kamu Hukuku dersinin içeriği, işleniş yöntemi ve sınav usulü öğrencinin muhakeme yeteneğini, farklı fikirleri karşılaştırma ve tartışma becerisini geliştirir. Bu yetenek ve beceri sıradan bir hukukçu ile nitelikli bir hukukçuyu birbirinden ayıran temel özelliktir. Bu yetenek ve beceriye sahip bir avukat ile olmayan avukat arasındaki farkı öğrencilere şu örnek ile anlatırım. Bir avukat, kendisine getirilen olayı inceledikten sonra, dava açılıp açılmamasına ve dolayısıyla o davayı alıp almayacağına karar verecektir. Kendisine danışan kişi haklı gözükmekle birlikte, mevzuat ve içtihatlar dikkate alındığında açılacak bir davanın başarı şansı çok zayıfsa, dürüst bir avukatın iki seçeneği vardır. Birinci seçenek, bu davanın başarı ihtimalinin olmadığını, kanunun bu konuda kesin olduğunu ve yüksek mahkeme içtihadının da aleyhte olduğunu söylemek ve işi almamaktır. İşi getiren kişi, haklı olduğu halde hukukun onun menfaatini korumamasını kolayca kabul etmeyebilir. Bu durumda, muhakeme yeteneği güçlü bir avukat, ikinci bir seçenek yaratabilir. Kanunların zaman içinde farklı yorumlanması, mahkeme içtihatlarının yeni gelişmelere göre değişmesi mümkündür. Avukat, sadece usuli bir gerekliliği zamanında yerine getirmeyi unuttuğu için veya yüksek mahkemenin aleyhte bir içtihadı nedeniyle büyük bir zarara uğrayacak müvekkilinin durumunu ve adil olan çözümün nasıl olması gerektiğini tutarlı ve etkili bir anlatımla mahkemeye sunabilir. Böyle bir girişimin mahkemeyi ikna etmesi ve yeni bir içtihat oluşumuna sebebiyet vermesi mümkündür. İşte size hukuku yalnızca uygulayan değil, aynı zamanda gelişimine katkıda bulunan bir avukat: yalnızca kolay davaların değil, kazanılması pek mümkün görülmeyen zor davaların avukatı. Muhakeme yeteneği gelişmemiş bir avukat böyle bir işe girişmez. Şunu da belirtmek isterim; bu örnekte gözü kara bir avukattan veya kazanılamayacak davalar için müvekkilden para almayı amaçlayan art niyetli bir avukattan söz etmiyorum. Avukat, önüne gelen olayda kişinin mağduriyetini, uğradığı haksızlığı görüyorsa, mevzuat ve onun o güne kadar ki yorumu lehte olmasa bile, müvekkilini durum hakkında tam bilgilendirdikten sonra bunun değişmesi için mücadele edecektir. Genel Kamu Hukuku dersi, sınıfta farklı fikirlerin ve bakış açılarının dile getirilmesine, birbiriyle yarışmasına, farklı görüşlerin sınavlarda bir kompozisyon biçiminde yazılı olarak savunulmasına ve bol bol tartışmaya imkân sağlayarak öğrencinin muhakeme yeteneğini geliştirmekte ve nitelikli hukukçuların yetişmesine katkı sağlamaktadır.”.

---/---

GENEL KAMU HUKUKUNUN KONUSU

Genel Kamu Hukuku dersinin iki temel başlığı vardı: Devlet doktrinleri (siyasal düşünceler) ve insan hakları. Hukuk Fakültelerinin sayıları artıp, ders programları gözden geçirilince, Genel Kamu Hukuku dersinin kapsamından İnsan Hakları başlığı çıkarılmış ve ayrı bağımsız bir ders olarak okutulmaya başlanmıştır. Genel Kamu Hukuku dersinin kapsamında siyasal düşüncelerin ve siyasal sistemlerin incelenmesi kalmıştır.

Hukuk Fakülteleri açısından Genel Kamu Hukuku dersinin okutulduğu dönemler birbirinden farklıdır. Benzer biçimde dersin isimlendirmesinde de farklılıklar vardır. Adına “Genel Kamu Hukuku”, “Devlet Teorisi”, “Devletin Genel Teorisi”, “Devlet Doktrinleri”, “Siyasal Düşünceler ve Yönetimler”, “Siyasal Düşünce Tarihi” dense de bu ders kapsamında, devletin ortaya çıkışı ve gelişimi incelenmekte; bu alandaki çeşitli ülkelerden düşünürlerin devletle ilgili görüşleri ele alınmaktadır.

İlkçağlardan günümüze dek toplum, devlet, iktidar, kişi hak ve özgürlükleri ve eşitlik kavramları ve bunların insanlar ve toplumlar için yarattığı sorunlar güncelliğini koruyor. Bu görüşlerin ve düşünce sistemlerinin toplum düzeni, devlet yapısı, iktidar anlayışı ise, birey açısından bireyin toplum içindeki yeri ve önemi, hakları, yetkileri, özgürlüğü bakımından önemlidir.

Toplum düzeni ve onun bağlı olduğu devlet modelini biçimleyen siyasal iktidarın yapısı, işleyişi ve toplumla olan bağlantısının tarihsel gelişim içinde incelenmesi, Genel Kamu Hukuku dersinin temel konusudur. Siyasal iktidar, devletin motor gücü olarak yasa koyma, uygulama ve uyuşmazlıkları çözme yoluyla toplumu yönetme fonksiyonunu yerine getirirken, o toplumun üyelerinin de karşılık olarak siyasal iktidarı etkileme, yönlendirme ve uyarma faaliyetlerini yerine getirecek kanallara gereksinimleri vardır.

Siyasal iktidarın yapısı ve niteliği araştırılırken de devletin kutsal, sorgulanamaz, tartışılamaz gibi duran kurumsal dokusu üzerindeki örtü kaldırılmalıdır. Böyle olunca da artık siyasal iktidarın çözümlenmesi ve onun toplumdaki kişilerle karşılıklı ilişkilerinin ele alınıp incelenmesi gerekiyor. Genel Kamu Hukuku disiplininin siyasal iktidarın tarihsel gelişimini ve kuramsal çerçevesini incelemesinin başlıca nedeni de işte bu gerekliliktir.

İnsan diğer insanlara ihtiyacı olduğunun farkına vardığından beri toplumsal bir yaşam sürdürüyor. Gerçekten de toplumsal bir varlık olan insan, doğduğu andan başlayarak ölene kadar bir toplum içinde yaşamak zorundadır. Toplum halinde yaşamanın kendisi için vazgeçilmez olduğunun bilincine varan ve düşünme yeteneğinin geliştiği andan başlayarak, insanoğlu günümüze dek, toplumun yapısı ve çeşitli sorunlarıyla ilgilenmiş, bunlar üzerinde düşünerek çözümler üretmeye çalışmıştır. Çünkü zamanla nüfusun artmasıyla toplumu kimin yöneteceği, yani siyasal iktidarın kullanılması sorunu ortaya çıkmıştır. Bunu, siyasal iktidarın dayanağı, niteliği ve kullanılış biçimi konusunda ortaya atılan düşünce ve kuramlar izlemiştir.

İnsanlar neden toplumsal bir yaşam sürerler?

Toplum düzeni nasıl olmalıdır?

Siyasal iktidarı kullananlar emretme ve zor kullanma gücünü nereden ya da kimden alırlar?

Siyasal iktidarın kaynağı nedir?

Siyasal iktidar nasıl kullanılmalıdır?

Siyasal iktidarın amacı ne olmalıdır?

Siyasal iktidar meşruiyetini nereden ve nasıl almaktadır?

Her siyasal iktidar meşru mudur?

Gayri meşru siyasal iktidar nasıl olur?

Gayri meşru siyasal iktidara itaat zorunluluğu var mıdır?

Gayri meşru siyasal iktidara karşı ne yapılabilir?

Devlet denen siyasal-hukuki kurum nasıl ve niçin doğmuştur?

Devlet olmazsa olmaz mı?

En iyi yönetim hangisidir?

Birey-siyasal iktidar ilişkisi nasıl olmalıdır?

Toplum-siyasal iktidar ilişkisi nasıl olmalıdır?

Kişinin özgürlüğü ve eşitliği ne anlama gelir?

Mülkiyet hakkı var mıdır?

Mülkiyet hakkı nasıl bir hukuksal rejime tabi olmalıdır?

İnsanoğlu, tarihi boyunca bu sorular üzerinde durmuş, bu soruların her birinin ortaya çıkardığı değişik ve çeşitli sorunlara çözümler aramıştır. İlkçağlardan günümüze dek toplum, siyasal iktidar, devlet, özgürlük ve eşitlik kavramları ve bunların insanlar ve toplumlar için yarattığı sorunlar güncelliğini korumakta; bu sorunlara bugün de çözümler aranmaktadır. Tarih boyunca bu sorunlara eğilen, çözümler öneren ve kavramları açıklamaya çalışan düşünürler bazen “olanı” savunmuşlar, fakat çoğu zaman da insanların daha mutlu olmaları için “olması gereken” üzerinde durmuşlar, benimsedikleri değerler açısından sonuca ve çözüme ulaşmaya çalışmışlardır. Bu görüş ve düşünce sistemlerinin ortaya koyduğu toplum düzeni, devlet yapısı, iktidar anlayışı ise, sonuçta birey açısından, bireyin toplum içindeki yeri ve önemi, hakları ve yetkileri, özgürlüğü, eşitliği bakımından önem taşır.

Genel Kamu Hukuku dersinde, ana hatlarıyla siyasal düşünceyle ilgili tarihsel gelişim, belli düşünce sistemleri ve bunların belli başlı savunucularının görüşleri ele alınarak incelenmektedir. Siyasal düşünce tarihi, toplumun ve devletin ortaya çıkışı ve yönetimiyle ilgili olarak öne sürülen inanç, görüş ve düşünce sistemlerini başlangıcından günümüze kadar ele alıp inceleyen bir bilim dalıdır. Başka deyişle, toplum ve devletin ortaya çıkışı ve yönetimi konusunda düşünürlerin ortaya koydukları kuram ve spekülasyonlardır.

Siyasal düşünce, insanın teşkilatlanması ve değişik düşünceler arasındaki çatışmalarla başlamıştır. Bu çerçeveden olmak üzere, insanoğlu toplu yaşamanın şartları ile yönetim biçimleri ve kurumlara karşı oluşan tavırları değerlendirmiştir. Siyasal düşünceye bu açıdan bakıldığında, siyasal faaliyetin bir parçası olduğu görülür. Ancak siyasal düşüncenin, insan toplumunun gelişmesi ve bu toplumun kuşaklar boyunca aldığı biçim ve kurumların değişmesiyle ilgili tüm faaliyetleri kapsadığı iddia edilemez. Siyasal düşünceler tarihi, bu kavramları, devlet ve hukuk kurumuyla ilgileri oranında ele alır.

Siyasal düşünceler, siyasal iktidar ile ilgili düşüncelerdir. Siyasal iktidar ise, belli bir ülkede yaşayan bir toplumda, yönetim işlevini yerine getiren üstün güçtür. Düşüncenin siyasal iktidar ile ilgili olması, siyasal iktidarın etkilenmek istenmesi ya da bu olgunun açıklanmasının amaçlanması olarak başlıca iki biçimde görülür. Birincisi, açıktan açığa siyasal neden ve kaygılarla öne sürülmüş düşüncelerdir. Bu düşüncelerin ortak amacı, siyasal iktidarın yönlendirilmesidir. Bu yönlendirme de bu düşünceleri öne sürenlerin yapı ve eğilimlerine göre yönetenler ve yönetilenler açısından değişiklik gösterir. Zira yönetenler açısından amaç, siyasal iktidarın varlığının sürdürülmesi, giderek gücünün daha da arttırılması iken; yönetilenler açısından, siyasal iktidarın sınırlandırılması, daha çok hak ve özgürlükler elde edilmesi ve hatta çoğu durumda siyasal iktidarın ele geçirilmesidir. Siyasal neden ve kaygıya dayanan her siyasal düşünce, bu biçimlerden biri içinde öne sürülür. Kuşkusuz bu gibi düşüncelerin içinde geliştiği sosyo-ekonomik ve siyasal ortam, “biçim”in içeriğini belirler. Öte yandan ikinci olarak, siyasal iktidarın kökeni, amacı, işlevi, birey-toplum-devlet ilişkisi vb. konuların bilimsel açıdan ele alınması durumunda, “görünürde” siyasal bir neden ve kaygıya bağlı olmaksızın, bu olgunun açıklanması söz konusudur. Ne var ki, siyasal düşünürlerin çoğu, bu gibi konuları, belli bir siyasal ve ekonomik görüşe gerekçe olarak ele almışlar ve almaktadırlar.

Bununla birlikte siyasal düşünceler, yalnız siyasal düşünürlerce öne sürülmüş düşünceler de değildir. Çünkü bu düşünürlerce öne sürülmemiş olan fakat yine siyasal iktidar ile ilgili düşünceler de vardır. Bu tür siyasal düşünce, günümüzde de bulunmakla birlikte, devlet kurumunun gelişiminin ilk aşamalarında daha belirgin ve kapsamlıdır. Bu, özellikle de kendini dinsel düşünce biçiminde gösterir. En belirgin örneği, hükümdarın tanrının yeryüzündeki elçisi, oğlu, gölgesi ya da doğrudan bizatihi tanrının kendisi olduğu şeklindeki inançlardır. Burada ilkin dinsel bir inanç söz konusudur, fakat bu inancın özü doğrudan doğruya siyasaldır. Bir başka örnek olarak, “insanlar yasalara neden uymalıdırlar?” sorusuna verilen cevapta, “yasalar tanrısal buyruklar oldukları için bunlara boyun eğilmelidir” dendiğinde teolojik bir görüş; Roma Hukukunda olduğu gibi, “yasalar ‘doğa’ya uygun bulundukları, doğal ilkelerin hukuksal anlatımı oldukları için bunlara boyun eğilmelidir” dendiğinde hukuksal bir görüş; nihayet Toplum Sözleşmesi Kuramında olduğu gibi, “bireyler, yasaların temel ilkeleri üzerinde önceden anlaşmış oldukları için bunlara boyun eğmelidirler” dendiğinde de bilimsel bir görüş ileri sürülmüş olur. Bu üç cevap aynı gerçeğin nasıl değişik alanlarda değişik değerlendirmelerin konusu olabileceğini gösterir. Gerçekte söz konusu olan, “siyasal iktidarın buyruklarına neden boyun eğilmelidir” sorusudur. Demek ki, siyasal iktidarla ilgili olduğu sürece bu gibi düşünceler de “siyasal” olarak nitelendirilmeli ve Genel Kamu Hukuku disiplininin kapsamına girmelidir.

Genel Kamu Hukuku dersinin kapsamı ile ilgili bir başka husus da hemen hemen tüm siyasal düşünce tarihi incelemelerinin Yunan düşünürleri ile başlıyor olmasıdır. Bu durum başlıca iki nedene dayanır: Birincisi, Yunan siyasal düşüncesi üzerine bir otorite olan Ernest Barker’in öne sürdüğü gibi, “siyasal düşünce Yunanlılarla başlar” önermesidir. Bu düşünceden hareketle, Yunan düşüncesinin medeniyetin kaynağı olduğu tezi ileri sürülmüştür. İkincisi ise, J. B. Bury’in yaptığı gibi, “bu kitapta konuların çerçevesini yalnız Batı uygarlığı oluşturacaktır. İncelemeye Yunan uygarlığından başlayacağız” şeklindeki Batı uygarlığının sanki hiç öncesi olmayan Yunan uygarlığı temeli üzerine kurulduğu varsayımına dayanır. Bu düşünce de sonuçta, Batı uygarlığından önce yeryüzünde siyasal teşkilatlanmanın kabul edilmediği anlayışına götürür. Oysa siyasal düşünce antik Yunan dünyası ile başlamadığı gibi, Batı uygarlığının temeli de yalnızca burada atılmamıştır. Zira Yunan uygarlığının da bir temeli, esin kaynağı vardır. Yunan uygarlığı da bir dizi karmaşık maddi gelişmelerin sonunda ortaya çıkmış olduğuna ve bunlar içinde siyasal iktidar olgusunun gelişimi de bulunduğuna göre, siyasal düşünce açısından da bir temeli olsa gerektir. Aslında, nerede insan kendi düşüncesiyle, mevcut inanç sistemi arasında çelişkiye düşerek dışlanmışsa, orada yeni arayışlar baş göstermiştir. Konuya bu çerçeveden yaklaşıldığında, siyasal düşüncelerin ilk olarak ilkel zihniyetin çöküşü sonucu bilimsel düşüncenin gündeme gelmesine paralel olarak ortaya çıktığı belirtilebilir.

Herhangi bir zamanda ve herhangi bir toplumda meydana gelmiş doktrinler hakkında tam anlamıyla fikir edinebilmek, aynı çağda o ortamda var olan siyasal örgütlenme hakkında da tam bir fikir sahibi olunmadıkça zordur. Dolayısıyla siyasal düşünceleri kavrayabilmek için, bu düşüncenin ileri sürüldüğü yer ve zamandaki siyasal örgütlenme biçimi üzerinde de durulmalıdır. Bir ülkenin sosyoekonomik yapısı, her şeyin temelinde bulunduğu gibi, siyasal örgütlenmenin biçimlenişinde de önemli bir etkendir. Genel olarak düşüncenin, özel olarak da siyasal düşüncenin gelişimi, insanın, sosyoekonomik koşullardan soyutlanmış düşünme yeteneğinin bir ürünü değildir. Hiçbir düşünce, zaman ve mekândan bağımsız olarak gelişmemiş; tersine içinde ortaya atıldığı ortamın somut gerçekliğiyle yapısal bir bağ içinde ortaya çıkıp gelişmiştir. Örneğin İlk Çağ düşünürleri yaşadıkları çağın gereği olarak “çok tanrıcı” anlayışta olup, gerçeği insanın dışında ararlarken; Orta Çağ düşünürleri düşünce sistemlerini “tek tanrıcı” zemine oturtmuşlar; nihayet modern dönem düşünürleri ise, çoğunlukla duyumcu ve rasyonalist bir düşünceden hareketle materyalizme varmışlardır. Yine örneğin, çok tanrıcılıktan tek tanrıcılığa geçiş, ancak büyük merkezi siyasal birimlere geçişten sonra söz konusu olmuştur. Benzer biçimde, insanlığın anaerkil döneminde tanrılar dişi iken, ataerkilliğe geçildiğinde, aynı tanrılar cinsiyet değiştirerek bu kez erkek olmuşlardır. Yine örneğin, Platon’un, Aristoteles’in ve Epikurosçular’ın siyasal düşünceleri, ancak Yunan kent devletleri ve bu kent devletleri sisteminin çözülmesi süreci ile ilişkisi ortaya konularak anlamlı bir biçimde açıklanabilir. Bu yapılmazsa, örneğin devlet planlaması dışında doğan çocukların ya doğar doğmaz ya da açlığa terkedilerek öldürülmesini öneren Platon’un bir cani olduğu; “tüm İngiltere’yi saran koyun sürüleri, insanları bile yiyorlar” diyen Thomas More’un bir deli olduğu düşünülebilir.

Siyasal değerler, her zaman insanların devlet ve yönetimler hakkındaki tercihlerinin belli bir yöne kanalize edilmesiyle ortaya çıkarlar. Bu açıdan bakıldığında, siyasal düşüncelerin bir yandan felsefe ve pozitif bilimlerin bir parçası olan sistemlere dayandığı, öte yandan yönetim, din, ahlak, hukuk ve ekonomi gibi kurumlar üstüne düşünmek olduğu görülür. Ancak hangi doktrin ya da düşünce akımı olursa olsun, kuramsal yapıdan kurtarılıp, bir olaya ve duruma uygulandığı oranda önem kazanır. Benzer biçimde kurumların varlığı da felsefi ve siyasal düşünceleri, bilimsel açıdan teşvik ve kontrole tabi tuttuğu oranda anlam ifade eder. İdeal olan, tüm doktrin, akım ve ekollerin objektif olarak ele alınması ve siyasal düşüncelere katkısının belirtilmesidir.

Siyasal düşünceler, siyasal iktidar (ya da devlet) ile ilgili düşünceler olduğuna göre, siyasal düşüncenin gelişimini anlayabilmek için, siyasal iktidarın ve devletin nasıl ve hangi aşamalardan geçerek varlık kazandığı bilinmelidir. Bunun için önce, ilkel topluluklar biçiminde yaşayan insanın neden devlet düzenine geçtiği sorusu cevaplanmalıdır. Sorunun cevabı, siyasal düşüncenin neden çok değişik biçimlerde belirdiğinin de anlaşılmasını sağlayacaktır. Gerçi ilk aşamasından bugüne siyasal iktidarın özü değişmemiştir, fakat zaman öğesi ve sosyoekonomik koşullardaki gelişmeler siyasal iktidara bazı yeni özellikler kazandırmıştır. Siyasal düşünce ile bağlantılı olduğu sürece ve oranda, yeri geldikçe bu yeni özellikler üzerinde de durulmalıdır.

Sonuçta günümüz siyasal düşüncesinin anlaşılmasını kolaylaştırmak amacıyla, tüm insanlık için önem taşıyan siyasal düşüncelerin temel gelişim çizgisinin incelenmesinin gerekli olduğu vurgulanmalıdır. Siyasal düşünceler, içinde oluştukları sosyoekonomik ve siyasal ortamda, ilk aşamasından günümüze siyasal iktidar ve devletle ilişkisi ortaya konularak ve bugüne ulaşan gelişim çizgisi izlenerek incelemeye tabi tutulacaktır. Bu yapılırken siyasal doktrin ve akımlara objektif olarak yaklaşılacak ve siyasal düşünce ve kuramlar yalnızca sebep-sonuç ilişkisi göz önünde tutularak akılsal ilkeler platformuna oturtulmaya çalışılacaktır.

Ders Kitabı Niteliğinde Eserler:

Ali Murat Özdemir/Abdurrahman Saygılı/Hamdi Gökçe Zabunoğlu/Aynur Demirli/Ebubekir Aykut/Ezgi Nur Türkoğlu Karacaova/Göksu Uğurlu/Ozan Giray Şahin, Genel Kamu Hukuku – Kuramsal Yaklaşım, İmge Kitabevi, 2019.

Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, 14. Baskı, Beta Yay., 2013.

İlhan Akın, Devlet Doktrinleri, 2. Baskı, Beta Yay., 2013.

Karl Doehring, Genel Devlet Kuramı (Genel Kamu Hukuku), 2. Baskı, İnkılap Yay., 2002.

Kemal Gözler, Devletin Genel Teorisi – Bir Genel Kamu Hukuku Ders Kitabı, 5. Baskı, Ekin Yay., 2014.

Maksut Mumcuoğlu/Abdurrahman Saygılı/Hamdi Gökçe Zabunoğlu, Devletin Genel Kuramı, C.II Antik Yunan, Yetkin Yay., Ankara 2022.

Mehmet Akad/Bihterin Vural Dinçkol/Nihat Bulut, Genel Kamu Hukuku, 12. Baskı, DER Yay., 2016.

Mehmet Ali Ağaoğulları, Kent Devletinden İmparatorluğa, 6. Baskı, İmge Kitabevi, 2009.

Mehmet Ali Ağaoğulları, Ulus Devlet Ya Da Halkın Egemenliği, İmge Kitabevi, 2006.

Mehmet Ali Ağaoğulları/Cemal Bali Akal/Levent Köker, Kral Devlet Ya Da Ölümlü Tanrı, İmge Kitabevi, 1994.

Mehmet Ali Ağaoğulları/Filiz Çulha Zabcı/Reyda Ergün, Kral Devletten Ulus Devlete, İmge Kitabevi, 2005.

Mehmet Ali Ağaoğulları/Levent Köker, İmparatorluktan Tanrı Devletine, İmge Kitabevi, 1991.

Mehmet Ali Ağaoğulları/Levent Köker, Tanrı Devletinden Kral-Devlete, İmge Kitabevi, 1991.

Mehmet Semih Gemalmaz, Devlet-Birey ve Özgürlük, 3. Baskı, Legal Yay., 2015.

Muvaffak Akbay, Umumi Amme Hukuku Dersleri, Güney Matbaacılık, 2. Baskı, 1951.

Nihat Erim, Amme Hukuku Dersleri, 1942.

Oktay Uygun, Devlet Teorisi, 9. Baskı, Oniki Levha Yay., 2022.

Recai Galip Okandan, Amme Hukukumuzun Ana Hatları (Türkiye’nin Siyasi Gelişmesi), İÜHF, 1977.

Recai Galip Okandan, Umumi Amme Hukuku-Devletin Doğuşu, Pozitif ve Teorik Gelişmesi, Unsurları, Fakülteler Matbaası, 1976.

Rona Aybay, Genel Kamu Hukuku – Devlet (18.-20. Yüzyıl), İBÜ, 2017.

Yahya Kâzım Zabunoğlu/Abdurrahman Saygılı/Hamdi Gökçe Zabunoğlu, Devletin Genel Kuramı, C.I Giriş, Yetkin Yay., Ankara 2022.

Siyasal Düşünceler Ya Da Felsefe Tarihine İlişkin Eserler:

A. Baudart/B. Bourgeois/F. Dagognet/F. Farago/S. Goyard-Fabre/J. D'Hondt/A. Philonenko/J. Russ, Felsefe Tarihi, C.III: Aklın Zaferi, 3. Baskı, İletişim Yay., 2016.

A. Baudart/C. Cals/F. Chenet/A. Cheng/F. Farago/D. Kambouchner/A. De Libera/F. Ribes/J. Russ, Felsefe Tarihi, C.II: Modern Dünyanın Yaratılması, 3. Baskı, İletişim Yay., 2017.

A. Baudart/F. Chenet/J. P. Dumont/F. Farago/P. Hadot/C. Jambet/F. Jullien/J. Russ, Felsefe Tarihi, C.I: Kurucu Düşünceler, 3. Baskı, İletişim Yay., 2015.

A. De Crespigny/K. R. Minogue, Çağdaş Siyaset Felsefecileri, 2. Baskı, Remzi Kitabevi Yay., 1994.

Afşar Timuçin, Düşünce Tarihi, BDS Yay., 1992.

Afşar Timuçin, Düşünenler Düşünceler-Denemeler, Bulut Yay., 2017.

Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi, C.I: Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi, İBÜ, 2009.

Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi, C.II: Sofistlerden Platon’a, İBÜ, 2008.

Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi, C.III: Aristoteles, İBÜ, 2009.

Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi, C.IV: Helenistik Dönem Felsefesi, Epikurosçular, Stoacılar, Septikler, İBÜ, 2008.

Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi, C.V: Plotinos, Yeni Platonculuk ve Erken Dönem Hristiyan Felsefesi, İBÜ, 2010.

Ahmet Cevizci, 17. Yüzyıl Felsefesi, 3. Baskı, Say Yay., 2013.

Ahmet Cevizci, İlkçağ Felsefesi Tarihi, 6. Baskı, ASA Yay., 2012.

Ahmet Cevizci, Ortaçağ Felsefesi, 4. Baskı, Say Yay., 2016.

Alaeddin Şenel, Kemirgenlerden Sömürgenlere İnsanlık Tarihi, 4. Baskı, İmge Kitabevi Yay., 2018.

Alaeddin Şenel, Siyasal Düşünceler Tarihi-Tarihöncesinde İlkçağda Ortaçağda ve Yeniçağda Toplum ve Siyasal Düşünüş, 4. Baskı, Bilim ve Sanat Yay., 2013.

Albert Bayet, Dine Karşı Düşüncenin Tarihi, İnkılap Yay., 2016.

Alfred Weber, Felsefe Tarihi, 5. Baskı, Sosyal Yay., 1993.

Anthony Kenny, Batı Felsefesinin Yeni Tarihi, C.I: Antik Felsefe, Küre Yay., 2017.

Anthony Kenny, Batı Felsefesinin Yeni Tarihi, C.II: Ortaçağ Felsefesi, Küre Yay., 2017.

Anthony Kenny, Batı Felsefesinin Yeni Tarihi, C.III: Modern Felsefenin Yükselişi, Küre Yay., 2017.

Anthony Kenny, Batı Felsefesinin Yeni Tarihi, C.IV: Modern Dünyada Felsefe, Küre Yay., 2017.

Antony Black, Siyasal İslam Düşüncesi Tarihi-Peygamberden Bugüne, Dost Yay., 2001.

Arif Ersoy, İktisadi Teoriler ve Düşünceler Tarihi, 4. Baskı, Nobel Yay., 2015.

Arif Müfit Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., 2014.

Ateş Uslu, Siyasal Düşüncelerin Toplumsal Tarihi, C.I: İktidarı Tanrılaştırmak (Eskiçağ'dan Feodalizmin Krizine), Yordam Kitap Yay., 2021.

Ateş Uslu, Siyasal Düşüncelerin Toplumsal Tarihi, C.II: Özgürlük, Güvenlik ve Birey (1300-1789), Yordam Kitap Yay., 2021.

Ateş Uslu, Siyasal Düşüncelerin Toplumsal Tarihi, C.III: Soyut Evrenselciliğe Karşı Eşitlik Talepleri (1789-1917), Yordam Kitap Yay., 2021.

Ayhan Aydın, Felsefe Düşünce Tarihi, 8. Baskı, Pegem Akademi Yay., 2015.

Bayram Ali Çetinkaya, İlkçağ Felsefe Tarihi, 3. Baskı, İnsan Yay., 2016.

Bertrand Russel, Batı Felsefesi Tarihi, C.I: İlkçağ, 4. Baskı, SAY Yay., 1994.

Bertrand Russel, Batı Felsefesi Tarihi, C.II: Ortaçağ, 4. Baskı, SAY Yay., 1994.

Bertrand Russel, Batı Felsefesi Tarihi, C.III: Yeniçağ, 4. Baskı, SAY Yay., 1994.

Brian Redhead (Der.), Siyasal Düşüncenin Temelleri, Alfa Yay., 2001.

Bryan Magee, Felsefenin Öyküsü-Batı Felsefesinin Antik Yunandan Günümüze Kadar Uzanan 2500 Yıllık Etkileyici Öyküsü, 3. Baskı, Dost Yay., 2007.

C. Northcote Parkinson, Siyasal Düşüncenin Evrimi, 2. Baskı, Remzi Kitabevi, 1984.

Clive Ponting, Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi, 6. Baskı, Alfa Basım Yay., 2017.

Cüneyt Akalın, Taş Devrinden Ortaçağa Uygarlık Tarihi, 2. Baskı, Derin Yay., 2011.

Cyril Aydon, İnsanlık Tarihi – 150.000 Yıl Öncesinden Bugüne İnsanın ve Uygarlığın Öyküsü, Say Yay., 2015.

Çetin Veysal (Ed.), 1900'den Günümüze Büyük Düşünürler, C.I: Lenin, Lukacs, Gramsci, Bloch, Horkheimer, Adorno, Marcuse, Benjamin, Arendt, Poulantzas, Etik Yay., 2009.

Çetin Veysal (Ed.), 1900'den Günümüze Büyük Düşünürler, C.II: Giddens, Bahtin, Weber, Fukuyama, James, Hayek, Althusser, Malinowski, Etik Yay., 2010.

Çetin Yetkin, Siyasal Düşünceler Tarihi, C.I: Ortaçağın Sonuna Kadar- Mezopotamya, Hint, Çin, Yunan, Roma, Hristiyan, İslam ve Türk Siyasal Düşüncesi, 3. Baskı, Gürer Yay., 2012.

Çetin Yetkin, Siyasal Düşünceler Tarihi, C.II: Machiavelli’den XX. Yüzyıla Kadar – Avrupa ve Osmanlı-Türk Siyasal Düşüncesi, Gürer Yay., 2009.

Çetin Yetkin, Siyasal Düşünceler Tarihi, C.IV: XX. Yüzyıl Başlarından İkinci Dünya Savaşının Bitimine Kadar – Batı’da, Sömürülen Ülkelerde ve Türkiye’de Irkçılık ve Ulusçuluk, Gürer Yay., 2013.

Çiğdem Dürüşken, Antikçağ Felsefesi- Homeros’tan Augustinus’a Bir Düşünce Serüveni, 2. Baskı, Alfa Basım Yay., 2016.

David Thomson, Siyasi Düşünce Tarihi, 5. Baskı, Metropol Yay., 2006.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Abdullah Kahraman (Ed.), C.V: İslam Düşüncesinin Altın Çağı, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Ahmet Erhan Şekerci (Ed.), C.III: Yeniçağ Düşüncesi, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Ahmet Hamdi Furat (Ed.), C.VIII: Osmanlı'da Felsefe ve Akli Düşünce, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Ali Osman Kurt (Ed.), C.I: Akli Düşünce ve Felsefenin Doğu'dan Doğuşu: Babil-Keldani-Çin-Hint-İran-İbrani Gelenekleri, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Celal Türer/Hakan Olgun (Ed.), C.II: Antikçağ Yunan ve Ortaçağ Düşüncesi, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Eyüp Bekiryazıcı (Ed.), C.VII: Endülüs ve Felsefenin İştiraki(leşmesi)liği, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, İsmail Çalışkan (Ed.), C.VI: Felsefe, Ahlak ve Kelamın Sentezi, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Selim Eren/Ali Öztürk (Ed.), C.IX: Medeniyet Projelerinin İnşa Sürecinde Çağdaş İslam Düşüncesi, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Selim Eren/Ali Öztürk (Ed.), C.X: Medeniyet Projelerinin İnşa Sürecinde Çağdaş İslam Düşüncesi, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Şamil Öçal (Ed.), C.IV: Yirminci Yüzyıl Düşüncesi, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Dominique Folscheid, Felsefe Akımları, 3. Baskı, Dost Yay., 2015.

Donald G. Tannenbaum, Siyasi Düşünce Tarihi, BB101 Yay., 2016.

Donald Tannenbaum/David Schulz, Siyasi Düşünce Tarihi-Filozoflar ve Fikirleri, Adres Yay., 2005.

Esat Çam, Çağdaş Devlet Sistemleri, DER Yay., 2000.

Faruk Yılmaz, İlkçağ Düşünce Tarihi, Berikan Yay., 2011.

Frederick Copleston, Felsefe Tarihi, C.V: Çağdaş Felsefe-Bölüm A: Hobbes-Locke, 2. Baskı, İdea Yay., 1998.

G. Skirbekk/N. Gilje, Antik Yunan’dan Modern Döneme Felsefe Tarihi, 6. Baskı, Kesit Yay., 2014.

George Sabine, Siyasal Düşünceler Tarihi, C.I: Eski Çağ-Orta Çağ, Sevinç Yay., 1969.

George Sabine, Siyasal Düşünceler Tarihi, C.II: Yeni Çağ, Türk Siyasi İlimler Derneği, 1969.

George Sabine, Yakınçağ Siyasal Düşünceler Tarihi, 4. Baskı, Cem Yay., 2000.

Gustave Flaubert, Yerleşik Düşünceler Sözlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2006.

H. Taine, XIX. Yüzyılda Fransa’da Klasik Filozoflar, MEB, 1991.

Hamit Emrah Beriş/Fatih Duman (Ed.), Siyasal Düşünceler Tarihi, Orion Yay., 2016.

Hans Joachim Störig, Vedalardan Tractatus’a Dünya Felsefe Tarihi, 2. Baskı, Say Yay., 2013.

Hasan Karaköse, Siyasal Düşünce Tarihi, Nobel Yay., 2004.

Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 13. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2013.

Huriye Tevfik Mücahid, Farabi’den Abduh’a Siyasi Düşünce, 2. Baskı, İz Yay., 2005.

Hüseyin Gazi Topdemir, Türk Düşünce Tarihi, 2. Baskı, Atatürk Kültür Merkezi, 2014.

Iain Hampsher-Monk, Modern Siyasal Düşünce Tarihi-Hobbes'tan Marks'a Büyük Siyasal Düşünürler, SAY Yay., 2004.

Ingeborg Gleichauf, Anlamak İstiyorum-Kadın Filozoflar Tarihi, ODTÜ, 2007.

Ivar Lissner, Uygarlık Tarihi, Nokta Yay., 2012.

İzzet Çıvgın/Remzi Yardımcı, İlkçağ Tarihi, Maya Akademi, 2007.

İzzet Çıvgın/Remzi Yardımcı, Siyasal Düşünceler Tarihi, Nobel Yay., 2007.

J. Brononwski/B. Mazlish, Leonardo’dan Hegel’e Batış Düşünce Tarihi, SAY Yay., 2012.

Jacob Ben-Amittay, Siyasal Düşünceler Tarihi, Savaş Yay., 1983.

Jacqueline Russ, Avrupa Düşüncesinin Serüveni- Antik Çağlardan Günümüze Batı Düşüncesi, 3. Baskı, Doğubatı, 2014.

Jean Touchard, Siyasal Düşünceler Tarihi, Islık Yay., 2015.

Jean-Claude Barreau/Guillaume Bigot, Bütün Dünya Tarihi-Tarih Öncesinden Günümüze, Dharma Tarih Yay., 2006.

Kadir Çüçen, Orta Çağ Felsefesi Tarihi, İnkılap Yay., 2000.

Larry Arnhart, Plato’dan Rawls’a Siyasi Düşünce Tarihi, 3. Baskı, Adres Yay., 2008.

M. Muhammed Şerif, Klasik İslam Filozofları ve Düşünceleri, 2. Baskı, İnsan Yay., 2017.

Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, 7. Baskı, Remzi Kitabevi Yay., 1993.

Mehmet Ali Ağaoğulları (Ed.), Sokratesten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, 2. Baskı, İletişim Yay., 2011.

Metin İşçi, Siyasi Düşünce Tarihi, DER Yay., 2004.

Metin İşçi, Türk-İslam Siyasi Düşünceler Tarihi, Derin Yay., 2015.

Michael G. Roskin, Çağdaş Devlet Sistemleri-Siyaset, Coğrafya, Kültür, 7. Baskı, Adres Yay., 2914.

Michael Mann, İktidarın Tarihi, C.I: Başlangıcından 1760’a Kadar Toplumsal İktidarın Kaynakları, Phonix Yay., 2012.

Michael Mann, İktidarın Tarihi, C.II: Sınıfların ve Ulus-Devletlerin Yükselişi - 1760-1914, Phonix, Yay., 2012.

Michael Mann, İktidarın Tarihi, C.III: Küresel İmparatorluklar ve Devrim - 1890-1945, Phonix, Yay., 2017.

Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, C.I: Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, 4. Baskı, Kabalcı Yay., 2015.

Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, C.II: Gotama Budha’dan Hristiyanlığın Doğuşuna, 2. Baskı, Alfa Basım Yayım Yay., 2019.

Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, C.III: Muhammed’ten Reform Çağına, 3. Baskı, Kabalcı Yay., 2013.

Muammer Gül, Ortaçağ Avrupa Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yay., 2009.

Murat Sarıca, 100 Soruda Siyasi Düşünce Tarihi, Milenyum Yay., 2017.

N. V. Yeliseyeva, Yakın Çağlar Tarihi, 3. Baskı, Yordam Kitap, 2014.

Nigel Rodgerz/Mel Thompson, Sıradışı Filozoflar, 2. Baskı, İthaki Yay., 2007.

Nigel Tubbs, Batı Felsefesi Tarihi, Doğubatı Yay., 2017.

Oğuz Tekin, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, 11. Baskı, İletişim Yay., 2016.

Oral Sander, Siyasi Tarih – 1918-1994, 28. Baskı, İmge Kitabevi Yay., 2018.

Oral Sander, Siyasi Tarih – İlkçağlardan 1918’e, 32. Baskı, İmge Kitabevi Yay., 2017.

Orhan Hançerlioğlu, Düşünce Tarihi-Dört Bin Yıllık Düşünce Sanat ve Bilim Tarihinin Klasik Yapıtları Üstüne Eleştirel İnceleme, 5. Baskı, Remzi Kitabevi, 1987.

P. J. Rhodes, Antik Yunan’ın Kısa Tarihi, İletişim Yay., 2019.

Patricia Crone, Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce, Kapı Yay., 2007.

Peter Watson, Fikirler Tarihi- Ateşten Freud’a, 3. Baskı, YKY, 2017.

Richard Tarnas, Batı Düşüncesi Tarihi, C.I: Antik Yunan’dan Modern Döneme, 3. Baskı, Külliyat Yay., 2015.

Richard Tarnas, Batı Düşüncesi Tarihi, C.II: Moderniteden Günümüze Kadar, 2. Baskı, Külliyat Yay., 2014.

S. Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, 5. Baskı, Akçağ Yay., 1990.

Sadık Usta, Dünyayı Değiştiren Düşünürler, C.I: Felsefenin Şafağı: Hint, Çin, Yunan, Roma ve Rönesans Avrupa'sı, 3. Baskı, Kafka Yay., 2020.

Sadık Usta, Dünyayı Değiştiren Düşünürler, C.II: Rönesans'tan Aydınlanma'ya Yeni Bir Çağın Doğuşu, Kafka Yay., 2018.

Sadık Usta, Dünyayı Değiştiren Düşünürler, C.III: Aydınlanma, Fransız Materyalizmi ve Devrimler Çağı, Yordam Kitap Yay., 2016.

Sadık Usta, Dünyayı Değiştiren Düşünürler, C.V: El-Kindi'den İbn Sina'ya Gazzali'den İbn Haldun'a İslam Felsefesi - Mutezile - İhvan-ı Safa - Din-Felsefe Tartışmaları, 2. Baskı, Kafka Yay., 2020.

Sarah B. Pomeroy, Antik Yunan’ın Kısa Tarihi – Siyaset, Toplum ve Kültür, 2. Baskı, Afa Yay., 2020.

Selahattin Hilav, Diyalektik Düşüncenin Tarihi, 2. Baskı, YKY Yay., 2014.

Server Tanilli, Uygarlık Tarihi, Cumhuriyet Kitapları, 23. Baskı, 2009.

Stephen Law, Büyük Filozoflar-Tarihteki Büyük Düşünürlerin Yaşamları ve Fikirleri, İnkılap Yay., 2014.

Stephen Trombley, Modern Dünyaya Yön Veren 50 Düşünür, 4. Baskı, Kolektif Yay., 2015.

Susan Neiman, Modern Düşüncede Kötülük-Alternatif Bir Felsefe Tarihi, Ayrıntı Yay., 2006.

Susan Wise Bauer, Antik Dünya Tarihi - İlk Kayıtlardan Roma'nın Dağılmasına Kadar, 2. Baskı, Alfa Basım Yay., 2015.

Susan Wise Bauer, Rönesans Dünyası – Aristoteles’in Yeniden Keşfinden Konstantinopolis’in Fethine, Alfa Basım Yay., 2014.

Tuncar Tuğcu, Batı Felsefesi Tarihi, 3. Baskı, Alesta Yay., 2000.

V. Diakov/S. Kovalev, İlkçağ Tarihi, C.I: Ortadoğu, Uzakdoğu, Eski Yunan, Yordam Yay., 2008.

V. Diakov/S. Kovalev, İlkçağ Tarihi, C.II: Roma, Yordam Yay., 2008.

W. K. C. Guthrie, Yunan Felsefesi Tarihi, I: Sokrates Öncesi İlk Filozoflar ve Pythagorasçılar, Kabalcı Yay., 2011.

W. T. Jones, Batı Felsefesi Tarihi, C.I: Klasik Düşünce, Paradigma Yay., 2006.

W. T. Jones, Batı Felsefesi Tarihi, C.I: Ortaçağ Düşüncesi, Paradigma Yay., 2006.

Y. Agibalova/G. Donskoy, Ortaçağ Tarihi, Yordam Kitap Yay., 2017.

Ziyauddin Rayyıs, İslamda Siyasi Düşünce Tarihi, Nehir Yay., 1990.

Monografik Eserler:

A. Kadir Çüçen, Ortaçağ ve Rönesansta Felsefe, Ezgi Yay., 2010.

A. P. Martinich, Hobbes, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2013.

Abdurrahman Saygılı, Kutsal Canavar Devlet-Bir Çalışma Taslağı, 3. Baskı, İmaj Yay., 2015.

Adam Ferguson, Ahlak Felsefesi Kuramları (Pozitif Hukukun Liberal Temelleri), Onikilevha Yay., 2022.

Ahmet Arslan, İbni Haldun, 2. Baskı, İBÜ Yay., 2014.

Ahmet T. Kuru, Pasif ve Dışlayıcı Laiklik – ABD, Fransa ve Türkiye, İBÜ Yay., 2011.

Alain Badiou, Platon’un Devleti – Bir Önsöz, Onaltı Bölüm ve Bir Sonsözden Oluşan Diyalog, Metis Yay., 2015.

Alain De Libera, Ortaçağ Felsefesi, Dost Yay., 2013.

Alain Minc, Yeni Ortaçağ, İmge Kitabevi, 1995.

Ali Timuçin, John Locke’un Siyaset Anlayışı, Bulut Yay., 2006.

Ali Timuçin, Rousseau’nun Toplum Anlayışı, Bulut Yay., 2009.

Alpaslan Işıklı, Yeni Ortaçağ, İmge Kitabevi, 2009.

Andre DeMichel/Pierre Lalumiere, Kamu Hukuku, Doruk Yay., 1984.

Antonio Gramsci, Modern Prens - Machiavelli, Siyaset ve Modern Devlet Üzerine, Dipnot Yay., 2014.

Aslan Delice, Antropoloji Penceresinden Hukuk, Oniki Levha Yay., 2013.

Augusto Comte, Pozitif Felsefe Dersleri ve Pozitif Anlayış Üzerine Konuşma, BilgeSu Yay., 2015.

Axel Cherniavsky/Pablo Sapia, Yeni Başlayanlar İçin Yunan Felsefesi, Habitus Yay., 2016.

Ayhan Bıçak, Devlet Felsefesi – Eleştiriler ve Öngörüler, Dergah Yay., 2016.

Bartolomeo de las Casas, Yerlilerin Gözyaşları-Yerlilerin Yok Edilişinin Kısa Tarihi, İmge Yay., 2009.

Berke Özenç, Hukuk Devleti-Kökenleri ve Küreselleşme Çağındaki İşlevi, İletişim Yay., 2014.

Bertrand Russell, İktidar, Cem Yay., 2014.

Birden Güngören Bulgan, Georg Jellinek'in Hak ve Devlet Kuramı, 3. Baskı, Onikilevha Yay., 2022.

C. C. W. Taylor, Sokrates, 2. Baskı, Altın Kitaplar Yay., 2002.

C. Cengiz Çevik, Cicero’nun Devleti – De Re Publica Yazıları, YKY, 2017.

C. Cengiz Çevik, Roma’da Siyaset ve Felsefe – Cumhuriyet Dönemi, İthaki Yay., 2019.

Carl J. Friedrich, Sınırlı Devlet, 2. Baskı, Liberte Yay., 2014.

Cavit Orhan Tütengil, Montesquieu-Siyaset ve İktisat Açısından Bir Yaklaşım, Cem Yay., 1977.

Cavit Sunar, İslam Felsefesinin Yunan Kaynakları ve Kozalite Meselesi, 2. Baskı, Anadolu Ayaklanma Vakfı Yay., 2007.

Celalettin Güngör, “Defensor Pacis” Üzerine: Padovalı Marsilius’un Siyaset Kuramı, Barış Kitap Yay., 2016.

Cem Eroğul, Devlet Nedir?, İmge Kitabevi, 1990.

Cemal Bali Akal (Der.), Devlet Kuramı, Dost Yay., 2013.

Cemal Bali Akal, İktidarın Üç Yüzü, 8. Baskı, Dost Yay., 2016.

Cemal Bali Akal, Machiavelli, Makyavelizm ve Modernite, 2. Baskı, Dost Yay., 2014.

Cemal Bali Akal, Siyasi İktidarın Cinsiyeti, İmge Kitabevi, 1994.

Cemal Bali Akal, Yasa ve Kılıç, 2. Baskı, Engin Yay., 1995.

Cevdet Said, Bireysel ve Toplumsal Değişmenin Yasaları, 10 Baskı, İnsan Yay., 2017.

Charles Freeman, Mısır, Yunan ve Roma – Antik Akdeniz Uygarlıkları, 5. Baskı, Dost Kitabevi Yay., 2018.

Charles Tilly, Avrupa’da Devrimler, ALFA Yay., 2016.

Christian Ruby, Siyaset Felsefesine Giriş, 4. Baskı, İletişim Yay., 2019.

Christopher Hill, 1640 İngiliz Devrimi, 3. Baskı, Kaynak Yay.

Christopher Pierson, Modern Devlet, 2. Baskı, Çiviyazıları Yay., 2015.

Cihan Deniz Zarakolu, Thomas Hobbes’un Siyaset Felsefesi, Belge Yay., 2013.

Conrad Philip Kottak, Antropoloji – İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış, Ütopya Yay., 2008.

Çetin Yetkin, İktidar, Süreç Yay., 1987.

Çetin Yetkin, Siyasal İktidara Karşı Direnme ve Devrim, Toplum Yay., 1970.

Daniel G. Bates, 21 Yüzyılda Kültürel Antropoloji - İnsanın Doğadaki Yeri, 3. Baskı, İBÜ, 2018.

Devlet’in Kavram ve Kapsamı, Milli Güvenlik Kurulu Yay., 1990.

Didem Yılmaz/Uğur Orhan/Ece Göztepe, Türkiye'de ve Dünyada Hukuk Devletinde Aşınma Hukukun Araçsallaştırılması-Belirsizleştirilmesi, Kamu Hukukçuları Platformu IX. Toplantısı Ulusal Sempozyum Tam Metin Bildiri Kitabı, 12-13 Kasım 2021 (Çevrim İçi) İ.D. Bilkent Üniversitesi, Ankara, Onikilevha Yay., 2022.

Doğu Batı, Devlet, 1. Sayı, Doğubatı Yay., 1997.

Doğu Batı, Dünya Neyi Tartışıyor? I: Yeni Düşünce Hareketleri, 19. Sayı, Doğubatı Yay., 2002.

Doğu Batı, Hukuk ve Adalet Üstüne, 13. Sayı, Doğubatı Yay., 2000.

Doğu Batı, Yeni Devlet ve Yeni Siyaset, 21. Sayı, Doğubatı Yay., 2002-2003.

Ece Göztepe, Avrupa Birliği’nin Siyasal Bütünleşmesi ve Egemenlik Yetkisinin Paylaşılması Sorunu, Seçkin Yay., 2008.

Edouard Jeauneau, Ortaçağ Felsefesi, 3. Baskı, İletişim Yay., 2015.

Engin Topuzkanamış, Hukuku Anlamak İçin Kısa Bir Giriş - Kapuçin Maymınları Neden Salatalık Sevmez? Onikilevha Yay., 2022.

Ernest Renan, Ulus Nedir?, Pinhan Yay., 2019.

Ernst Bloch, İbni Sina ve Aristotelesçi Sol, 2. Baskı, İletişim Yay., 2017.

Etienne Gilson, Ortaçağda Felsefe-Patristik Başlangıçtan XIV. Yüzyılın Sonlarına Kadar, Kabalcı Yay., 2007.

Eugene Enriquez, Sürüden Devlete – Toplumsal Bağ Üzerine Psikanalitik Deneme, Ayrıntı Yay., 2004.

Fahri Bakırcı, John Locke’ta Mülkiyet Anlayışı, Babil Yay., 2004.

Faruk Köse, İnanç Devleti-Bir İdeal Devlet Teorisi, Rağbet Yay., 2007.

G. E. R. Lloyd, Aristoteles, Pinhan Yay., 2014.

Gary Gutting, Foucault, Dost Yay., 2010.

George Rude, Fransız Devrimi, 2. Baskı, İletişim Yay., 2015.

Georges Balandier, Siyasal Antropoloji, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2016.

Georges Cogniot, İlkçağ Materyalizmi (Yunan-Roma), 2. Baskı, Sarmal Yay., 1992.

Georges Politzer, Felsefenin Başlangıç İlkeleri, Olympia Yay., 2017.

Georges Politzer, Felsefenin Temel İlkeleri, Olympia Yay., 2017.

Gerard Mendel, Bir Otorite Tarihi – Süreklilikler ve Değişiklikler, İletişim Yay., 2005.

Gianfranco Poggi, Modern Devletin Gelişimi-Sosyolojik Bir Yaklaşım, 5. Baskı, İBÜ, 2009.

Gianfronco Poggi, Devlet-Doğası, Gelişimi ve Geleceği, 2. Baskı, İBÜ, 2008.

Gilberto Sacerdoti, Kurban ve Egemenlik-Shakespeare'den Bruno'ya Avrupa'da Teoloji ve Siyaset, Dost Yay., 2007.

Giorgio Colli, Felsefenin Doğuşu, Dost Yay., 2007.

Gülden Çamurcuoğlu, 1921 Anayasası ve Egemenliğin Gelişimi, Astana Yay., 2016.

Gülnur Acar Savran, Sivil Toplum ve Ötesi – Rousseau, Hegel, Marx, Dipnot Yay., 2013.

H. Emre Bağce (Ed.), Frankfurt Okulu, 5. Baskı, Doğubatı Yay., 2015.

Hagen Schulze, Avrupa’da Ulus ve Devlet, Literatür Yay., 2005.

Halit Uyanık, Hukukun Otoritesi – Joseph Raz’da Otorite Olarak Hukuk, Oniki Levha Yay., 2014.

Haluk Yurtsever, Tarihten Güncelliğe Sınıf Savaşları ve Devlet, 2. Baskı, Yordam Yay., 2013.

Harold Barclay, Efendisiz Halklar – Bir Anarşi Antropolojisi, 2. Baskı, Sümer Yay., 2017.

Harold J. Laski, Teori ve Pratikte Devlet, Fol Yay., 2020.

Harro Höpfl (Ed.), Seküler Otorite Sivil Yönetim - Martin Luther Jean Calvin, Pinhan Yay., 2016.

Hayrettin Ökçesiz, Sivil İtaatsizlik, AFA Yay., 1994.

Helmut Uhlig, Sümerler – Mezopotamya’nın Sıradışı Topluluğu, Totem Yay., 2018.

Henri J. M. Claessen/Peter Skalnik, Erken Devlet, İmge Kitabevi Yay., 1993.

Herfried Münkler, İmparatorluklar- Eski Roma'dan ABD'ye Dünya Egemenliğinin Mantığı, İletişim Yay., 2009.

Herwig Wolfram, Germenler – Kökenleri ve Roma Dünyasıyla İlişkileri, 2. Baskı, Kronik Yay., 2020.

Hüseyin Hatemi, Hukuk Devleti Öğretisi, İşaret Yay., 1989.

Immanuel Wallerstein, Modern Dünya Sistemi, C.I: Kapitalist Tarım ve 16. Yüzyılda Avrupa - Dünya Ekonomisinin Kökenleri, 7. Baskı, Yarın Yay, 2015.

Immanuel Wallerstein, Modern Dünya Sistemi, C.II: Avrupa Dünya-Ekonomisinin Pekiştirilmesi ve Merkantilizm, 1600-1750, 5. Baskı, Yarın Yay, 2015.

Immanuel Wallerstein, Modern Dünya Sistemi, C.III: Kapitalist Dünya Ekonomisinin Büyük Yayılımının İkinci Evresi 1730-1840, 3. Baskı, Yarın Yay, 2015.

Immanuel Wallerstein, Modern Dünya Sistemi, C.IV: Merkezci Liberalizmin Zaferi 1789-1914, 2. Baskı, Yarın Yay, 2015.

Ionna Kuçuradi (Yay. Haz.), Barışın Felsefesi- 200. Ölüm Yılında Kant, Türkiye Felsefe Kurumu Yay., 2006.

İlhan Arsel, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına (Şeriat Devletinden Laik Cumhuriyete), 1993.

İlker Gökhan Şen, Doğrudan Demokrasi: Kurumlar, Hukuki ve Siyasi Sorunlar, Oniki Levha Yay., 2013.

İlyas Doğan, Devlet ve Toplum Kuramlarına Yeni Yaklaşımlar, 3. Baskı, Astana Yay., 2014.

Jacob Burckhardt, Yunanlar ve Yunan Medeniyeti, Pinhan Yay., 2019.

Jacques Chevallier, Hukuk Devleti, İmaj Yay., 2010.

Jacques Le Goff, Ortaçağ Batı Uygarlığı, 2. Baskı, Doğubatı Yay., 2017.

Jacques Ranciere, Filozof ve Yoksulları, Metis Yay., 2009.

James C. Davis, Taş Devrinden Bugüne Tarihimiz-İnsanın Hikayesi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2007.

Jean Brun, Aristoteles ve Lise, Dost Yay., 2008.

Jean Brun, Platon ve Akademia, Dost Yay., 2007.

Jean Brun, Stoa Felsefesi, 6. Baskı, İletişim Yay., 2016.

Jean Didier, John Locke, Paradigma Yay., 2009.

Jean-François Mattei, Platon, Dost Yay., 2008.

Jean-Paul Dumont, Antik Felsefe, Dost Yay., 2007.

Jerry Brotton, Rönesans, Dost Yay., 2012.

John A. Hall/G. John Ikenberry, Devlet, Doruk Yay., 2000.

John Dunn, Locke, Dost Yay., 2011.

John Monaghan/Peter Just, Sosyal ve Kültürel Antropoloji, 2. Baskı, Dost Yay., 2013.

Joseph E. Stiglitz, Eşitsizliğin Bedeli- Bugünün Bölünmüş Toplumu Geleceğimizi Nasıl Tehlikeye Atıyor?, 5. Baskı, İletişim Yay., 2016.

Kenneth Einar Himma, Hukukun Ahlaki Kriterleri-Kapsayıcı ve Dışlayıcı Pozitivistler Arasındaki Tartışma, BilgeSu Yay., 2010.

Köksal Bayraktar, Hukukun Üstünlüğü, DER Yay., 2011.

Kurt Leonhard, Dante Alighieri, Şule Yay., 2012.

L. Henry Morgan, Eski Toplum-İnsanlığın Barbarlık Döneminden Geçerek Yabanıllıktan Uygarlığa Yükselmesi Üzerine Araştırmalar, İnkılap Yay., 2015.

Leo Damrosch, Jean-Jacques Rousseau-Huzursuz Dahi, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2017.

Leo Huberman, Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla, 18. Baskı, İletişim Yay., 2017.

Leo Strauss, Doğal Hak ve Tarih, Say Yay., 2011.

Leo Strauss, Platon’un Politik Felsefesi, C.I: Savunma ve C.II: Kriton, Pinhan Yay., 2018.

Leo Strauss, Politika Felsefesi Nedir? Giriş, Çeviri, Notlar, Öteki Yay., 2017.

Lois Martin, Cadılığın Tarihi-Ortaçağ’da Bilge Kadının Katli, Kalkedon Yay., 2009.

Louis Althusser, Felsefi ve Siyasi Yazılar, C.V: İki Filozof: Machiavelli-Feurbach, İthaki Yay., 2010.

Louis Althusser, Felsefi ve Siyasi Yazılar, C.VI: Felsefe Yönünden, Felsefe Üstüne Notlar, Felsefede Politik Bir Kışkırtıcı, Bir Eleştiriye Cevap, Felsefi Konjonktür ve Marksist Teorik Araştırma, Levi-Strauss Üstüne, Hümanizm Kavgası, İthaki Yay., 2012.

Louis Althusser, Gelecek Uzun Sürer – Özyaşamöyküsü, BilgeSu Yay., 2015.

Marc Abeles, Devletin Antropolojisi, Dipnot Yay., 2012.

Marc Aymes/Benjamin Gourisse/Elise Massicard (Der.), Devlet Olma Zanaatı – Osmanlı’dan Bugüne Kamu İcraatı, İletişim Yay., 2016.

Marc Bloch, Feodal Toplum, Doğubatı Yay., 2005.

Mark Neocleous, Devleti Tahayyül Etmek, 2. Baskı, Notabene Yay., 2015.

Marshall Sahlins, Batının İnsan Doğası Yanılsaması-Batıda Hiyerarşinin Eşitliğin ve Anarşinin Yüceltilmesinin Uzun Tarihi Üzerine Düşünceler ve İnsanlık Durumuna İlişkin Başka Kavrayışlar Üzerine Karşılaştırmalı Notlar, BGST Yay., 2012.

Martin Carnoy, Devlet ve Siyaset Teorisi, 2. Baskı, Dipnot Yay., 2015.

Martin Loughlin, Kamu Hukukunun Temelleri, Dipnot Yay., 2017.

Marvin Harris, İnekler Domuzlar Savaşlar ve Cadılar – Kültür Bilmeceleri, 2. Baskı, İmge Kitabevi Yay., 2017.

Marvin Harris, Yamyamlar ve Krallar – Kültürlerin Kökenleri, 2. Baskı, İmge Kitabevi Yay., 2018.

Maurice Dobb/K. H. Takahaşi/Paul Sweezy/Christopher Hill/R. Hilton, Feodalizmden Kapitalizme Geçiş, Çev. Çetin Yetkin, Aydınlık Yay., 1970.

Maurice Pianzola, Thomas Münzer ve Köylüler Savaşı, Evrensel Basım Dağıtım, 2005.

Mehmet Ali Ağaoğulları, Fransız Devrimi’nde Siyasal Düşünceler ve Mücadeleler 1789-1794, C.I: Özgürlüğün İcadı, Dipnot Yay., 2020.

Mehmet Ali Ağaoğulları, Fransız Devrimi’nde Siyasal Düşünceler ve Mücadeleler 1789-1794, C.II: Cumhuriyetin Sarsıntıları, Dipnot Yay., 2021.

Mehmet Ali Ağaoğulları, Fransız Devrimi’nde Siyasal Düşünceler ve Mücadeleler 1789-1794, C.III: Jacobenlerin İktidarı, Dipnot Yay., 2021.

Mehmet Tevfik Özcan, İlkel Toplumlarda Toplumsal Kontrol – Hukuk Dışı Mekanizmalar ve İlkel Hukuk, 2. Baskı, Oniki Levha Yay., 2012.

Mehmet Turhan, Devlet ve Hukuk (Üzerine Yazılar), Gündoğan Yay., 1996.

Mitchel P. Roth, Göze Göz- Suç ve Cezanın Küresel Tarihi, Can Yay., 2017.

Mithat Sancar, “Devlet Aklı” Kıskacında Hukuk Devleti, 6. Baskı, İletişim Yay., 2012.

Mourice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, Varlık Yay., 2014.

Muammer Tuna/Hasan Şen/Zafer Durdu, Modern Toplumun İnşası (Tarihsel ve Sosyolojik Bir Perspektif), 3. Baskı, Detay Yay., 2015.

Muhammet Tarakçı, St. Thomas Aquinas, İz Yay., 2006.

Murat Sarıca, 100 Soruda Fransız İhtilali, 2. Baskı, Gerçek Yay., 1981.

Mustafa Bayram Mısır, Devlete Karşı Kamu Hukuku–Egemenlik Kuramlarının Tarihsel Materyalist Eleştirisi, Edebi Şeyler Yay., 2019.

Mustafa Bozoklu, Yaşam, Özgürlük ve Mülkiyet - Yazılı Anayasacılığın Ortaya Çıkışı, Onikilevha Yay., 2022.

Mustafa Koçak, Devlet ve Egemenlik-Batı’da ve Türkiye’de Egemenlik Anlayışının Değişimi (Eski Kavramlar-Yeni Anlamlar), Seçkin Yay., 2006.

Münir Şefik, Devlet ve Devrim, Dünya Yay., 1990.

Necmi Yüzbaşıoğlu/Burcu Alkış (Ed.), Kamu Hukukunun Dönüşümü, Beta Yay., 2018.

Nergis Kulaksızoğlu Mercan, Hukukun Üstünlüğü Kavramının Felsefi Temelleri, Oniki Levha, 2021.

Nevzat Saygılıoğlu/Selçuk Arı, Etkin Devlet-Kurumsal Bir Tasarı ve Politika Önerisi, Sabancı Üniversitesi Yay., 2003.

Nilda Çiçekli, Maurice Hauriou'da İdare Hukuk ve Genel Kamu Hukuku İlişkisi, Onikilevha Yay., 2022.

Niyazi Berkes, Teokrasi ve Laiklik, YKY, 2016.

Niyazi Öktem/Ahmet Ulvi Türkbağ, Felsefe, Sosyoloji, Hukuk ve Devlet, 3. Baskı, DER Yay., 2003.

O. Faruk Akyol, Thomas Aquinas-Doktor Angelicus- Hayatı, Eserleri ve Düşüncesi, Homer Kitabevi, 2005.

O. Vahdet İşsevenler, Doğal Hukuk Sorunu – Aristoteles’in Politika’sı ve Hobbes’un Leviathan’ı, Pinhan Yay., 2021.

Oktar Türel, “Uzun” XIX. Yüzyılda Orta Avrupa: Bir Habsburg Üçlemesi, Yordam Kitap Yay., 2015.

Oktay Uygun, Hukuk Teorileri, 3. Baskı, XII Levha Yay., 2021.

Oktay Uygun, İbni Haldun’un Toplum ve Devlet Kuramı, XII Levha Yay., 2008.

Oskar Ewald, Fransız Aydınlanma Felsefesi, 2. Baskı, Doğubatı Yay., 2013.

Ozan Erözden, Ulus-Devlet, 2. Baskı, XII Levha Yay., 2008.

Ömer Çaha, Sivil Toplum ve Devlet, 6. Baskı, Orion Yay., 2016.

Ömer Korkmaz, Dante Alighieri-Yaşamı, Eserleri ve Siyaset Felsefesi, Yetkin Yay., 2015.

Önder Perçin, Modern Dönemde Devlet, Hukuk ve Genel Kamu Hukuku – Alternatif Bir Analiz, Oniki Levha Yay., 2021.

Paul Cartledge, Pratikte Antik Yunan Siyasi Düşüncesi, İBÜ Yay., 2013.

Paul Strathern, 90 Dakikada Aristoteles, Gendaş Yay., 1998.

Perry Anderson, Antikiteden Feodalizme Geçişler, İletişim Yay., 2017.

Peter Bogucki, İnsan Toplumunun Kökenleri, Kalkadon Yay., 2012.

Peter Burke, Fransız Tarih Devrimi: Annales Okulu, 4. Baskı, Doğubatı Yay., 2014.

Pierre Clastres, Devlete Karşı Toplum, Ayrıntı Yay., 1991.

Pierre Grimal, Yunan Mitolojisi, 3. Baskı, Dost Yay., 2012.

Pierre Hadot, Plotinos Ya Da Bakışın Saflığı, Doğubatı Yay., 2016.

Quentin Skinner, Hobbes ve Cumhuriyetçi Özgürlük, Dost Kitabevi Yay., 2018.

Quentin Skinner, Liberalizmden Önce Özgürlük, Islık Yay., 2018.

Quentin Skinner, Machiavelli, 2. Baskı, Altın Kitaplar Yay., 2004.

Quentin Skinner, Modern Siyasal Düşüncenin Temelleri, I: Reform, Phoenix Yay., 2016.

Quentin Skinner, Modern Siyasal Düşüncenin Temelleri, II: Rönesans, Phoenix Yay., 2014.

Quentin Skinner/Bo Strath, Devletler ve Yurttaşlar-Tarih, Kuram, Muhtemel Gelecek, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2011.

R. M. Hare, Platon, 2. Baskı, Altın Kitaplar Yay., 2002.

Raymond Wacks, Hukuk Kuramını Anlamak: Hukuk Felsefesi ve Hukuk Kuramına Giriş, Astana Yay., 2016.

Renaud Denoix De Saint Marc, Devlet, Dost Yay., 2009.

Rene Guenon, Dante ve Orta Çağ’da Dini Sembolizm, 3. Baskı, İnsan Yay., 2014.

Rene Louran, Bilinçaltında Devlet, Ayrıntı Yay., 2001.

Richard Tuck, Hobbes, Dost Yay., 2015.

Rogar Cotterrell, Hukukbilimin Politikası – Hukuk Felsefesine Eleştirel Bir Giriş, Pinhan Yay., 2018.

Roger Woolhouse, John Locke, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2011.

Rukiye Akkaya Kia, Moderniteden Postmoderniteye Egemenlik ve Hukuk, 2. Baskı, Beta Yay., 2011.

Sadık Usta, Fıçılarda Yaşamak – Sıradışı Devrimci Hayatlar, Librum Yay., 2017.

Samuel Noah Kramer, Tarih Sümerde Başlar – Yazılı Tarihteki Otuzdokuz İlk, 3. Baskı, Kabalcı Yay., 2018.

Selim Somçağ, Avrupa Feodalizminin Evrimi, Bağlam Yay., 1994.

Sercan Gürler, Hukuka İtaat Yükümlülüğü ve Sınırları: Bireyle Hukuk Arasındaki İlişkinin Ahlaki Niteliği Üzerine Bir İnceleme, Filiz Kitabevi Yay., 2011.

Server Tanilli, Dünyayı Değiştiren On Yıl-Franz Devrimi Üstüne (1789-1799), 4. Baskı, Cem Yay., 1993.

Server Tanilli, Voltaire ve Aydınlanma, 6. Baskı, Alkım, 2007.

Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, C.I: İlkçağ: Doğu, Yunan, Roma, 10. Baskı, Alkım, 2007.

Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, C.II: Ortaçağ: Feodal Dünya, 8. Baskı, Alkım, 2007.

Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, C.III: 16.-17. Yüzyıllar: Kapitalizm ve Dünya, 2. Baskı, Alkım, 2007.

Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, C.IV: 18. Yüzyıl: Aydınlanma ve Devrim, 3. Baskı, Alkım, 2007.

Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, C.V: 19. Yüzyıl: İlerlemeler ve Çelişmeler, 7. Baskı, Alkım, 2007.

Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, C.VI: 20. Yüzyıl: Yeni Bir Dünyanın Arayışında, 7. Baskı, Alkım, 2007.

Sever Işık, Devrim ve Düzen-John Locke ve Edmund Burke’te Devrim Düşüncesi, Kadim Yay., 2016.

Shmuel Noah Eisenstadt, Modernleşme-Başkaldırı ve Değişim, 2. Baskı, Doğubatı Yay., 2014.

Sir James George Frazer, İnsan, Tanrı ve Ölümsüzlük – İnsan Gelişimi Üzerine Düşünceler, 3. Baskı, Altınbilek Yay., 2017.

Sophie Desplancques, Antik Mısır, 2. Baskı, Dost Yay., 2016.

Şefik Taylan Akman, Antina Antikitesinde Hukukun Ekonomi Politiği - Aristokratik Oligarşiden Demokratik Yönetime Hukuk Düşüncesinin Dönüşümü, Onikilevha Yay., 2022.

Takiyettin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, 5. Baskı, Remzi Kitabevi Yay., 1992.

Takiyettin Mengüşoğlu, İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi Yay., 1988.

Talip Gürcan, Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara Okulu, 2001.

Taner Timur, Mutlak Monarşi ve Fransız Devrimi, Yordam Kitap Yay., 2016.

Timothy Earle, Devlete Doğru – Şeflikler: İktidar İktisat İdeoloji, Ütopya Yay., 2001.

Turan Tektaş, Jean Jacques Rousseau, Parola Yay., 2019.

Turan Tektaş, John Locke, Parola Yay., 2019.

Turan Tektaş, Konfüçyüs, Parola Yay., 2021.

Turan Tektaş, Niccolo Machiavelli, Parola Yay., 2019.

Umberto Eco (ed.), Antik Yunan, 2. Baskı, Alfa Basım Yay., 2018.

Umberto Eco (Ed.), Ortaçağ, C.I: Barbarlar, Hristiyanlar, Müslümanlar, 5. Baskı, Alfa Basım Yay., 2017.

Umberto Eco (Ed.), Ortaçağ, C.II: Katedraller, Şövalyeler, Şehirler, 3. Baskı, Alfa Basım Yay., 2017.

Umberto Eco (Ed.), Ortaçağ, C.III: Şatolar, Tüccarlar, Şairler, 2. Baskı, Alfa Basım Yay., 2016.

Umberto Eco (Ed.), Ortaçağ, C.IV: Kaşifler, Ticaret, Ütopyalar, 2. Baskı, Alfa Basım Yay., 2017.

Ümit Hassan, İbn Haldun-Metodu ve Siyaset Teorisi, 6. Baskı, Doğubatı Yay., 2015.

V. Gültekin (Haz.), Jean-Jacques Rousseau-Hayatı ve Eserleri, Kastaş Yay., 2001.

Vahap Coşkun, Ulus-Devletin Dönüşümü ve Meşruluk Sorunu, Liberte Yay., 2009.

Vecdi Aral, Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine, 8. Baskı, Oniki Levha, 2021.

William Doyle, Fransız Devrimi, Dost Yay., 2015.

Yahya Berkol Gülgeç, Normativite ve Pozitivizm, Oniki Levha Yay., 2020.

Yakup Coşar, Kamu Vicdanına Çağrı – Sivil İtaatsizlik, 5. Baskı, Ayrıntı Yay., 2018.

Yasemin Özdek, Şirket Egemenliği Çağı-Sosyal Devletten Ceza Devletine, Notabene, 2011.

Yıldırım Torun, Hugo Grotius’un Hukuk ve Siyaset Felsefesi, Kaknüs Yay., 2005.

Yıldız Silier, Özgürlük Yanılsaması-Rousseau ve Marx, Yordam Yay., 2006.

Yusuf Şevki Hakyemez, Mutlak Monarşilerden Günümüze Egemenlik Kavramı-Doğuşu, Gelişimi, Kavramsal Çerçevesi ve Dönüşümü, Seçkin Yay., 2004.

Zeynep Kocabıyıkoğlu Çeçen (Der.), Orta Çağ'a Yeni Yaklaşımlar: Ekonomi, Savaş, Kilise, Yaşam, Tarih Vakfı Yurt Yay., 2019.

Zygmunt Bauman, Yasa Koyucular İle Yorumcular, 4. Baskı, Metis Yay., 2017.

Düşünürlerin Kendi Metinleri Ya Da Bu Tür Metinleri İçeren Eserler:

Alev Alatlı, Batıya Yön Veren Metinler, C.I: Kökler-Ortaçağlar, Kapadokya MYO, 2010.

Alev Alatlı, Batıya Yön Veren Metinler, C.II: Rönesans-Protestan Reformu-Erken Modern Dönem-Bilim Çağı, Kapadokya MYO, 2010.

Alev Alatlı, Batıya Yön Veren Metinler, C.III: Aydınlanma-Burjuvazi Yüzyılı-Bilim Çağının Zaferi, Kapadokya MYO, 2010.

Alev Alatlı, Batıya Yön Veren Metinler, C.IV: Moderniteye Doğru-Kaotik Modern Dünya, Kapadokya MYO, 2010.

Aristoteles, Atinalıların Devleti, Dorlion Yay.

Aristoteles, Politika, Pinhan Yay., 2018.

Arthur Schopenhauer, İnsan Doğası Üzerine, 5. Baskı, Oda Yay., 2018.

Augustinus, İtiraflar, Kabalcı Yay., 2010.

Cesare Beccaria, Suçlar ve Cezalar Hakkında, 6. Baskı, İmge Kitabevi Yay., 2016.

Dante Alighieri, İlahi Komedya, Cehennem Cennet Araf, MEGSB, 1989; Oğlak Yay., 1998.

Dante Alighieri, Monarşi, Pinhan Yay., 2017.

David Hume, İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Soruşturma, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2017.

Edmund Burke, Fransa’daki Devrim Üzerine Düşünceler, Kadim Yay., 2016.

Edmund Burke, Yüce ve Güzel Kavramlarımızın Kaynağı Hakkında Felsefi Bir Soruşturma, BilgeSu Yay., 2008.

Erasmus, Deliliğe Övgü, 3. Baskı, Kabalcı Yay., 2014.

Etienne de La Boetie, Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev, 5. Baskı, İmge Yay., 2016.

Farabi, İdeal Devlet, 3. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2017.

Franz Oppenheimer, Devlet, Engin Yay., 1997.

Friedrich A. Hayek, Kanun, Yasama Faaliyeti ve Özgürlük – Adaletin ve Politik İktisadın Liberal İlkelerinin Yeni Bir İfadesi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 1994.

Friedrich Carl von Savigny, Çağımızın Yasama ve Hukuk Bilimi Konusundaki Görevi Üzerine, Pinhan Yay., 2018.

Georg Jellinek, İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi Üzerine- Modern Anayasa Tarihine Bir Katkı, Pinhan Yay., 2017.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Hukuk Felsefesinin Prensipleri, Sümer Yay., 2015.

Hannah Arendt, Geçmişle Gelecek Arasında Siyasi Düşünce Konulu Sekiz Deneme, 6. Baskı, İletişim Yay., 2017.

Hannah Arendt, İnsanlık Durumu, 9. Baskı, İletişim Yay., 2018.

Hannah Arendt, Sorumluluk ve Yargı, Sel Yay., 2018.

Hannah Arendt, Zihnin Yaşamı, İletişim Yay., 2018.

Hans Kelsen, Saf Hukuk Kuramı-Hukuk Kuramının Sorunlarına Giriş, Nora Yay., 2016.

Heredotos, Heredot Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2002.

Homeros, İlyada, 6. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2017.

Homeros, Odysseia, 5. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2017.

Immanuel Kant, Pratik Aklın Eleştirisi, 5. Baskı, Türkiye Felsefe Kurumu Yay., 2014.

İbni Haldun, Bilim İle Siyaset Arasında Hatıralar, 3. Baskı, Dergah Yay., 2017.

İbni Haldun, Devlet, İlke Yay., 2003.

İbni Haldun, Mukaddime, Yason Yay., 2016; 1. Cilt, 14. Baskı, Dergah Yay., 2017; 2. Cilt, 11. Baskı, Dergah Yay., 2015.

Jean-Jacques Rousseau, Anayasa Projeleri-Korsika Anayasası Projesi-Polonya Hükümeti ve Reform Tasarısı Üzerine Düşünceler, SAY Yay., 2008.

Jean-Jacques Rousseau, Emile Ya Da Eğitim Üzerine, SAY Yay., 2009.

Jean-Jacques Rousseau, İlimler ve Sanatlar Hakkında Nutuk, MEB, 1989; 6. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2016.

Jean-Jacques Rousseau, İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı (ve Temelleri Üzerine Konuşma), 14. Baskı, SAY Yay., 2016.

Jean-Jacques Rousseau, İtiraflar-I, MEB, 1991.

Jean-Jacques Rousseau, Siyasi Fragmanlar-Ekonomik Politik Üzerine Söylev, SAY Yay., 2008.

Jean-Jacques Rousseau, Toplum Anlaşması, MEB, 1989; Toplum Sözleşmesi, Tutku Yay., 2015; Toplumsal Sözleşme veya Siyasal Hukukun Prensipleri, 2. Baskı, İletişim Yay., 2016.

Jean-Paul Sartre, Varlık ve Hiçlik-Fenomenolojik Ontoloji Denemesi, 7. Baskı, İthaki Yay., 2016.

John Locke, Hükümet Üzerine Birinci İnceleme-Bay Robert Filmer ve Yandaşlarının Yanlış İlke ve Temellerinin Keşfi ve Yıkılışı, 3. Baskı, İmaj Yay., 2016.

John Locke, İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme, 2. Baskı, Kabalcı Yay., 1996.

John Locke, Yönetim Üzerine İkinci İnceleme-Sivil Yönetimin Gerçek Kökeni, Boyutu ve Amacı Üzerine Bir Deneme, 3. Baskı, Eski Kitaplar Yay., 2016.

John Stuart Mill, Faydacılık, Pinhan Yay., 2017.

John Stuart Mill, Hürriyet, MEGSB, 1989.

Ksenophon, Anabasis-Onbinlerin Dönüşü, Alfa Yay., 2015.

Ksenophon, Yunan Tarihi I-III, MEB Yay., 1963.

Ludwig Feuerbach, Geleceğin Felsefesinin İlkeleri, Sayfa Yay., 2011.

Ludwig Feuerbach, Tanrıların Doğuşu, 2. Baskı, Say Yay., 2015.

Marcus Aurelius, Düşünceler, 10. Baskı, YKY, 2017.

Marcus Tillius Cicero, Tanrıların Doğası, Kabalcı Yay., 2012.

Marcus Tullius Cicero, Caelius Savunması, 2. Baskı, Oniki Levha Yay., 2021.

Marcus Tullius Cicero, Ligarius Savunması, Oniki Levha Yay., 2021.

Marcus Tullius Cicero, Yasalar Üzerine, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2017.

Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Olympia Yay., 2016.

Max Weber, Sosyoloji Yazıları, Metis Yay., 2019.

Max Weber, Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuramı, 3. Baskı, Cem Yay., 2017.

Mete Tunçay, Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi-Seçilmiş Yazılar, C.I: Eski ve Orta Çağlar, İBÜ, 2006.

Mete Tunçay, Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi-Seçilmiş Yazılar, C.II: Yeni Çağ, İBÜ, 2009.

Mete Tunçay, Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi-Seçilmiş Yazılar, C.III: Yakın Çağ, İBÜ, 2008.

Michael Peterson/William Hasker/Bruce Reichenbach/David Basinger (Ed.), Din Felsefesi- Seçme Metinler, Küre Yay., 2013.

Michel Foucault, Akıl ve Akıl Bozukluğu-Klasik Çağda Deliliğin Tarihi, 4. Baskı, İmge Yay., 2006.

Michel Foucault, Hapishanenin Doğuşu-Gözetim Altında Tutmak ve Cezalandırmak, 3. Baskı, İmge Yay., 2006.

Montesquieu, İran Mektupları, 2. Baskı, ARK Yay., 2014.

Montesquieu, Kanunların Ruhu Üzerine, Hiperlink Yay., 2014.

Montesquieu, Romalıların Yükselişi ve Çöküşü, Köprü Kitapları Yay., 2014.

Niccolo Machiavelli, Prens, Avrupa Yakası Yay., 2016.

Niccolo Machiavelli, Savaş Sanatı, SAY Yay., 2014.

Niccolo Machiavelli, Titus Livius’un İlk On Kitabı Üzerine Söylevler, 2. Baskı, SAY Yay., 2017.

Platon, Devlet Adamı, Cumhuriyet Dünya Klasikleri, 1998; MEB, 1992.

Platon, Devlet, Olympia Yay., 2016.

Platon, Sokrates’in Savunması, Cumhuriyet Dünya Klasikleri, 1998; Olympia Yay., 2017.

Platon, Şölen, Alfa Yay., 2014.

Platon, Yasalar, Kabalcı Yay., 2012.

Rene Descartes, Aklın İradesi İçin Kurallar, MEB, 1989.

Rene Descartes, Yöntem Üzerine Konuşma, Olympia Yay., 2016.

Seneca, Bilgenin Sarsılmazlığı, Doğubatı Yay., 2017.

Seneca, Hoşgörü Üzerine- Ruh Dinginliği Üzerine, 2. Baskı, Doğubatı Yay., 2015.

Sigmund Freud, Dinin Kökenleri, Ezr Yay., 2020.

Sigmund Freud, Totem ve Tabu, Olympia Yay., 2016.

Thomas Hobbes, Leviathan veya Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği, Biçimi ve Kudreti, 15. Baskı, YKY, 2012.

Thomas Hobbes, Yurttaşlık Felsefesinin Temelleri, 2. Baskı, Belge Yay., 2014.

Thomas More, Ütopya, Olympia Yay., 2017.